Δύο χρόνια και πλέον μετά την εμφάνιση του νέου κορονοϊού, ο εμβολιασμός παραμένει το κυριότερο όπλο στην παγκόσμια μάχη κατά της πανδημίας.
Η παραγωγή και τα αποθέματα είναι πλέον τεράστια, ενώ η έρευνα συνεχίζεται για να κατασκευαστούν ακόμη πιο αποτελεσματικά σκευάσματα.
Όμως οι ανισότητες συνεχίζουν να είναι πελώριες· πρόκειται να βρεθούν αργότερα σήμερα στο επίκεντρο της συνόδου δωρητριών χωρών και της Παγκόσμιας Συμμαχίας για τα Εμβόλια και την Ανοσοποίηση.
Παραγωγή, αποθέματα
Έπειτα από μήνες εντάσεων για τον εφοδιασμό, η παραγωγή εμβολίων έφθασε σε σταθερό ρυθμό, έχει πλησιάσει ως ακόμη και την υπερπαραγωγή.
Έχουν παραχθεί πάνω από 13 δισεκατομμύρια δόσεις, σύμφωνα με τη Διεθνή Ομοσπονδία της Φαρμακευτικής Βιομηχανίας (IFPMA), εκ των οποίων χορηγήθηκαν ήδη τα 11 δισεκατομμύρια. Το 2022, το ινστιτούτο ανάλυσης επιστημονικών δεδομένων Airfinity υπολογίζει πως θα παραχθούν 9 δισεκατομμύρια δόσεις, με το παραγωγικό δυναμικό πολύ ανώτερο πλέον. Μόνο η Pfizer λογαριάζει να κατασκευάσει 4 δισεκατομμύρια.
Η ζήτηση μπορεί ωστόσο να πέσει στα 6 δισεκ. δόσεις φέτος, σύμφωνα με τον Τόμας Κουένι, τον επικεφαλής της IFPMA. Π.χ. η Serum Institute of India, που παρήγαγε 2 δισεκ. δόσεις το 2021, ανέστειλε την παραγωγή τον Δεκέμβριο, ελλείψει παραγγελιών.
Πλέον υπάρχει κίνδυνος υπεραφθονίας. Σύμφωνα με την Airfinity, οι χώρες της G7 και της ΕΕ είχαν ήδη πλεόνασμα 497 εκατ. δόσεων στα τέλη Μαρτίου.
Ωστόσο τα εμβόλια κατά της COVID-19 έχουν συγκριτικά βραχεία διάρκεια ζωής: η ημερομηνία λήξης τους είναι έξι μήνες μετά την παραγωγή τους παραδείγματος χάρη για τα σκευάσματα της AstraZeneca και της Novavax.
Είναι δύσκολο να εκτιμηθεί πόσες δόσεις έχουν λήξει ήδη, ή κοντεύουν να λήξουν. 241 εκατ. δόσεις εμβολίων κατά της COVID-19 έχουν φθάσει πλέον πέραν της ημερομηνίας χρήσης τους, κατά την Airfinity. Στη Γαλλία, κατά υπολογισμούς του υπουργείου Υγείας, έχουν λήξει 218.000 δόσεις. Ο αριθμός αυτός μπορεί να αυξηθεί, σύμφωνα με τις γαλλικές αρχές, που τονίζουν πως ο κίνδυνος καταστροφής δόσεων είναι εγγενής όταν πρόκειται για τη δημιουργία εθνικού στοκ.
Άνιση κατανομή
Παρά τον πληθωρισμό δόσεων, ο παγκόσμιος πληθυσμός είναι πολύ άνισα ανοσοποιημένος. Η ανισότητα αυτή διευκολύνει την εμφάνιση παραλλαγών, όπως η Όμικρον, σύμφωνα με τον γενικό διευθυντή του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, τον Τέντρος Αντανόμ Γκεμπρεέσους.
Ο ΠΟΥ θέτει στόχο να έχει εμβολιαστεί το 70% του πληθυσμού κάθε χώρας ως τον Ιούλιο του 2022. Όμως η πρόσβαση στα εμβόλια παραμένει εξαιρετικά άνιση. Κατά μέσον όρο, μόλις το 42% των κατοίκων των 92 φτωχών χωρών που είναι μέλη της Παγκόσμιας Συμμαχίας για τα Εμβόλια και την Ανοσοποίηση (GAVI) έχουν λάβει πρώτη δόση εμβολίου κατά της COVID-19, ενώ σε παγκόσμια κλίμακα το ποσοστό αυτό φθάνει το 58%.
Στη Γαλλία για παράδειγμα έχει εμβολιαστεί πλήρως το 80% του πληθυσμού, όμως το ποσοστό στην Αφρική δεν ξεπερνά το 15%, σύμφωνα με τον ιστότοπο Our World In Data, στον οποίο συνεισφέρουν συνεργάτες του βρετανικού πανεπιστημίου της Οξφόρδης.
«Η ανισότητα όσον αφορά τα εμβόλια είναι η μεγαλύτερη ηθική αποτυχία της εποχής μας» και «οι άνθρωποι και οι χώρες πληρώνουν το τίμημα», κρίνει ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ, ο Αντόνιο Γκουτέρες.
Ο μηχανισμός COVAX, σύμπραξη δημοσίου και ιδιωτικού τομέα την οποία συντονίζει ο ΠΟΥ, έχει σκοπό να εγγυηθεί μεγαλύτερη ισότητα όσον αφορά την πρόσβαση στα εμβόλια. Μέχρι σήμερα, έχει παραδώσει 1,4 δισεκ. δόσεις σε 145 χώρες. Πολύ λιγότερα από ό,τι προέβλεπε: αρχικά έθετε στόχο να έχει διανείμει 2 δισεκ. στα τέλη του 2021.
Ο COVAX διαβεβαιώνει ότι έχει πρόσβαση σε επαρκή ποσότητα δόσεων ώστε να εμβολιαστεί περίπου το 45% του πληθυσμού των 92 χωρών όπου γίνονται δωρεές. Όμως οι 25 από αυτές δεν διαθέτουν τις απαραίτητες υποδομές για να γίνει αποτελεσματική εκστρατεία ανοσοποίησης.
Άλλωστε, φτωχές χώρες λαμβάνουν συχνά δόσεις οι ημερομηνίες λήξης των οποίων είναι πάρα πολύ κοντά.
Τον Δεκέμβριο, «απορρίφθηκαν πάνω από 100 εκατομμύρια δόσεις», κυρίως λόγω του ότι έληγαν πολύ σύντομα, σύμφωνα με τη διευθύντρια του τμήματος προμηθειών της UNICEF, την Ετλέβα Καντίλι. Εξαιτίας αυτού, η GAVI δημοσιοποίησε νέα κριτήρια, που προβλέπουν ότι οι δόσεις πρέπει να έχουν ημερομηνία λήξης 10 εβδομάδες μετά την παράδοσή τους στην παραλήπτρια χώρα.
Άρση των πατεντών;
Πάνω από έναν χρόνο αφότου διατέθηκαν εμπορικά οι πρώτες δόσεις, το θέμα παραμένει ακόμη υπό συζήτηση.
Από τα τέλη του 2020, η Νότια Αφρική και η Ινδία καλούν, μέσω του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου, να ανασταλεί προσωρινά η προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας των φαρμάκων και των εμβολίων κατά της COVID-19. ΜΚΟ, κυβερνήσεις και πολιτικοί οργανισμοί έχουν ταχθεί υπέρ της πρότασης αυτής.
Υπήρξε ένας πρώτος συμβιβασμός για τα εμβόλια ανάμεσα σε τέσσερις μείζονες παράγοντες στην πλευρά της παραγωγής (ΕΕ, ΗΠΑ, Ινδία, Νότια Αφρική), διαβεβαίωνε ο ΠΟΕ στα μέσα Μαρτίου. Όμως, θα πρέπει να πειστούν και τα υπόλοιπα μέλη του, αφού είναι απαραίτητη οπωσδήποτε ομοφωνία για να ληφθεί απόφαση. Και το κείμενο περιέχει «αξιοσημείωτους περιορισμούς», τονίζει η ΜΚΟ Γιατροί Χωρίς Σύνορα (MSF).
Ο φαρμακευτικός τομέας και διάφορες κυβερνήσεις, όπως αυτή της Γαλλίας, αντιτείνουν ωστόσο ότι το αληθινό πρόβλημα δεν είναι αναγκαστικά οι πατέντες. «Χρειάζονται χρήματα για την αποθήκευση, τη μεταφορά, για να εκπαιδευτούν περισσότεροι υγειονομικοί (...) αυτές είναι οι αληθινές προκλήσεις, και όχι η άρση των πατεντών», επιχειρηματολόγησε μιλώντας στο Γαλλικό Πρακτορείο ο Τόμας Κουένι της IFPMA.
Νέα εμβόλια;
Τα σημερινά εμβόλια βασίστηκαν στον ιό που κυκλοφορούσε όταν ξεκινούσε η πανδημία. Αν και εξακολουθούν να μειώνουν σημαντικά τον κίνδυνο εκδήλωσης βαριάς μορφής της COVID-19, δεν παρέχουν παρά μόνο μερική προστασία, ειδικά έναντι των παραλλαγών.
Η αποτελεσματικότητά τους μειώνεται εξάλλου εν καιρώ, ακόμη περισσότερο για τους πιο ηλικιωμένους, και προκύπτει πως δεν είναι ικανοποιητική για τις πιο πρόσφατες παραλλαγές, όπως η Όμικρον.
Ενώ πολλές χώρες έχουν ολοκληρώσει τη χορήγηση τρίτων δόσεων, σειρά πλουσίων κρατών (Ισραήλ, Δανία, Ισπανία, Ηνωμένο Βασίλειο, ΗΠΑ, Γαλλία...) άρχισαν εκστρατείες χορήγησης τέταρτων δόσεων –ή αλλιώς δεύτερων αναμνηστικών–, με στοχευμένο τρόπο, στους πιο ηλικιωμένους και ευάλωτους. Ο ευρωπαϊκός ρυθμιστικός φορέας έδωσε την Τετάρτη πράσινο φως στη χορήγηση δεύτερων αναμνηστικών δόσεων στους πολίτες 80 ετών και άνω.
Όμως «καμία χώρα δεν θα μπορέσει να τελειώσει με την πανδημία χάρη στις αναμνηστικές δόσεις», προειδοποιούσε στα τέλη Δεκεμβρίου ο επικεφαλής του ΠΟΥ, άποψη που συμμερίζονται και άλλοι ειδικοί.
Για την καλύτερη προστασία έναντι της μόλυνσης, των παραλλαγών και της μείωσης της ανοσίας χάρη στα εμβόλια εξετάζονται διάφορες ιδέες.
Οι κατασκευάστριες συνεχίζουν τις δοκιμές εμβολίων εναντίον συγκεκριμένα της παραλλαγής Όμικρον. Ενδέχεται να είναι διαθέσιμα το καλοκαίρι, ή στις αρχές του φθινοπώρου, εάν εξασφαλίσουν την έγκριση από τους αρμόδιους εποπτικούς φορείς.
Άλλο ενδεχόμενο: η δημιουργία εμβολίων ικανών να αντιμετωπίζουν πολλαπλές παραλλαγές.