«Μεγάλη αναταραχή, θαυμάσια κατάσταση»: Αν και κινεζικής προέλευσης, η ρήση βρήκε έκφραση τα περασμένα χρόνια στο μέτωπο της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής.
Σε αντίθεση με άλλες χώρες που τείνουν να αποφεύγουν τις εστίες ανάφλεξης, η Τουρκία του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν όπου έβλεπε «φωτιά» πήγαινε, προσεγγίζοντας την ένταση ως «εισιτήριο» εμπλοκής και τις εκρήξεις ως ευκαιρίες για πιθανά μελλοντικά οφέλη. Λένε πως «όποιος δεν είναι στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων, κινδυνεύει να είναι στο μενού»· και σε μια τέτοιου τύπου «λογική», η τουρκική πλευρά θα έσπευδε απρόσκλητη να πάρει θέση τα περασμένα χρόνια στις διαμάχες άλλων, επικαλούμενη τα σύνορα της -αυτοκρατορικών καταβολών- τουρκικής καρδιάς που ξεπερνούν κατά πολύ τα σύνορα της σύγχρονης Τουρκίας όπως θέλουν να μας υπενθυμίζουν οι ιθύνοντες στην Αγκυρα.
Παρεμβάσεις και στροφές
Κάπως έτσι, η τουρκική ηγεσία βρέθηκε τα περασμένα χρόνια να παίζει μπάλα στα Βαλκάνια (ανταγωνιζόμενη την Ελλάδα, αλλά και τους Αραβες, μεταξύ άλλων), στη Λιβύη (στηρίζοντας την Τρίπολη), στην Αίγυπτο (υπέρ της Μουσουλμανικής Αδελφότητας), στο Ναγκόρνο Καραμπάχ (υπέρ των Αζέρων), στη Συρία (ενάντια στον Ασαντ), στους ενδοαραβικούς ανταγωνισμούς (υπέρ του Κατάρ), στην κόντρα Ινδίας–Πακιστάν (ενάντια στην Ινδία), στο Παλαιστινιακό (υπέρ της Χαμάς)…
Στην πορεία ωστόσο, με βάση την κλίση που έπαιρνε κάθε φορά η πλάστιγγα των εξελίξεων, η Τουρκία δεν θα δίσταζε να κάνει ακόμη και στροφές 180 μοιρών… επαναπροσεγγίζοντας τον Σίσι στην Αίγυπτο, αποκαθιστώντας τους δεσμούς της με τους Σαουδάραβες και τους Εμιρατινούς, προσεγγίζοντας τον Ασαντ μόλις λίγους μήνες προτού εκείνος ανατραπεί, συναντώντας τον Νετανιάχου στη Νέα Υόρκη μόλις λίγες ημέρες πριν από τις επιθέσεις της 7ης Οκτωβρίου, ισορροπώντας μεταξύ Σομαλίας και Αιθιοπίας, κάνοντας ανοίγματα προς την ανατολική Λιβύη του Χαφτάρ μετά το 2023, προωθώντας την εξομάλυνση των σχέσεων με την Αρμενία…
Κι όλα αυτά, με στόχο την επέκταση την επέκταση της τουρκικής περιφερειακής επιρροής, στη βάση μεγαλεπήβολων σχεδίων γιγάντωσης όπως είναι εκείνο του καλούμενου «αιώνα της Τουρκίας» («Century of Türkiye») που προωθεί πια μετ΄επιτάσεως η πλευρά των κ.κ. Ερντογάν, Φιντάν και Καλίν.
Η ενίσχυση της τουρκικής περιφερειακής ισχύος αποτελεί διαχρονικά μια από τις βασικές «σταθερές» της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής. Από το «Εθνικό Σύμφωνο» (Misak-ı Milli) του 1920 ως «το στρατηγικό βάθος» για το οποίο θα έγραφε ο Αχμέτ Νταβούτογλου το 2001, και από τις «γκρίζες ζώνες» του δεύτερου μισού της δεκαετίας του 1990 ως την καλούμενη «γαλάζια πατρίδα» (Mavi Vatan) και τον επονομαζόμενο «αιώνα της Τουρκίας», η αναθεωρητική ενίσχυση του τουρκικού γεωπολιτικού εκτοπίσματος βρίσκεται ως πυλώνας στην καρδιά της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής, παρά τις όποιες κατά καιρούς ποιοτικές ή «ποσοτικές» διαφοροποιήσεις.
Εν έτει 2025 πια, ο στόχος αυτός της τουρκικής περιφερειακής γιγάντωσης όχι μόνο παραμένει αλλά και ενισχύεται, ενώ όμως η ηγεσία Ερντογάν ανασύρει από το χρονοντούλαπο σύνδρομα τύπου Σεβρών και καταγγέλλει νέες επαπειλούμενες συμφωνίες τύπου Σάικς-Πικό που υποτίθεται ότι θέλουν να επαναχαράξουν τα σύνορα της Μέσης Ανατολής σε βάρος της σύγχρονης Τουρκίας.
«Για την Τουρκία, η “νέα” Μέση Ανατολή αποτελεί αιτία ανησυχίας», γράφει η Τουρκάλα ερευνήτρια Σινέμ Αντάρ, του Κέντρου Εφαρμοσμένων Τουρκικών Σπουδών (CATS) του γερμανικού ινστιτούτου διεθνών σχέσεων SWP. Σύμφωνα με την Αντάρ, η Τουρκία αντιμετωπίζει τις πρόσφατες ισραηλινές αεροπορικές επιδρομές κατά του Ιράν (βλ. επιχείρηση «Rising Lion») όχι ως ένα μεμονωμένο γεγονός αλλά ως μέρος της ευρύτερης στρατηγικής που προωθεί πια, έπειτα από τις επιθέσεις της 7ης Οκτωβρίου του 2023, το Ισραήλ με στόχο την αναδιαμόρφωση της περιφερειακής τάξης στην περιοχή της Μέσης Ανατολής.
Προτού μεταβεί στη Σύνοδο Κορυφής του ΝΑΤΟ στη Χάγη, ο Τούρκος πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν είχε στις 24 Ιουνίου κατηγορήσει το Ισραήλ ότι επιδιώκει, με τις «απερίσκεπτες ενέργειές του», να προκαλέσει αποσταθεροποίηση σε Παλαιστίνη, Λίβανο, Συρία, Υεμένη και Ιράν. «Η κυβέρνηση Νετανιάχου προσπαθεί να σύρει την περιοχή μας στην καταστροφή […] Το Ισραήλ πήρε τη στρατηγική του, που ήταν να πνίξει την περιοχή, ειδικά τη Γάζα, στο αίμα, στα δάκρυα και στην αστάθεια, και την ανέβασε σε ένα πολύ επικίνδυνο επίπεδο», δήλωνε ο ίδιος ο Ερντογάν μερικές ημέρες νωρίτερα, στις 13 Ιουνίου, όταν ξεκινούσε η ισραηλινή επιχείρηση «Rising Lion» κατά του Ιράν.
«Δεν υπάρχει πρόβλημα παλαιστινιακό, λιβανέζικο, συριακό, υεμενίτικο ή ιρανικό, αλλά υπάρχει σαφώς ισραηλινό πρόβλημα», θα διεμήνυε από την πλευρά του λίγες ημέρες αργότερα, στις 21 Ιουνίου, ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών Χακάν Φιντάν, μιλώντας ενώπιον της Συνόδου των ΥΠΕΞ του Οργανισμού Ισλαμικής Συνεργασίας που πραγματοποιήθηκε στην Κωνσταντινούπολη με τη συμμετοχή μάλιστα του Ιρανού υπουργού Εξωτερικών Αμπάς Αραγτσί. Ο Ισραηλινός πρωθυπουργός Μπενιαμίν Νετανιάχου είναι «το μεγαλύτερο εμπόδιο για την περιφερειακή ειρήνη», θα έλεγε λίγο αργότερα την ίδια ημέρα ο Ρ.Τ. Ερντογάν, από το βήμα της ιδίας Συνόδου.
Αυτές οι απόψεις ωστόσο, πλέον «βρίσκουν απήχηση σε μεγάλο μέρος του πολιτικού φάσματος στην Τουρκία», όπως σημειώνει η Σινέμ Αντάρ σε ανάλυσή της στον ιστοχώρο WPR. Με άλλα λόγια, πλέον δεν είναι μόνον η ηγεσία του ισλαμοσυντηρητικού κυβερνώντος Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) που επιλέγει να βλέπει το Ισραήλ ως απειλή… για την Τουρκία.
«Ο Ντεβλέτ Μπαχτσελί (σ.σ. του Κόμματος Εθνικιστικής Δράσης-MHP) κατηγόρησε πρόσφατα το Ισραήλ ότι προσπαθεί να “περικυκλώσει την Ανατολία” και να αποσταθεροποιήσει την Τουρκία […] Αυτό το σκεπτικό ωστόσο, το οποίο άλλοτε περιοριζόταν στους τίτλους των ταμπλόιντ, πλέον δεν αντιμετωπίζεται ως περιθωριακό εντός της τουρκικής γραφειοκρατίας και των τουρκικών ΜΜΕ», έγραφε προ ημερών στους FT η Τουρκάλα αναλύτρια του Ινστιτούτου Brookings, Ασλί Αϊντιντασμπάς.
Εχθροί με… ομοιότητες
Σύμφωνα με την Αϊντιντασμπάς, η Τουρκία έχει αρχίσει πια να βλέπει το Ισραήλ με άλλο μάτι, όχι απλώς ως ανταγωνιστή αλλά ως άμεσο και απροκάλυπτο εχθρό. «Η Αγκυρα αισθάνεται άβολα με την αποφασιστικότητα και την ενδυναμωμένη νέα ταυτότητα που προβάλλει το Ισραήλ ως επίδοξος ηγεμόνας στην περιοχή» της Μέσης Ανατολής, γράφει η Τουρκάλα αναλύτρια στους FT. Κι αυτό, για έναν πολύ «απλό» λόγο: επειδή ο Ρ.Τ. Ερντογάν ήθελε αυτήν την αποφασιστικότητα του ενδυναμωμένου περιφερειακού ηγεμόνα… για τον εαυτό του.
Αλλά και από την άλλη πλευρά, «αν και άλλοτε είχε στενούς οικονομικούς και αμυντικούς δεσμούς με την Αγκυρα, το Ισραήλ βλέπει τώρα την Τουρκία όχι μόνον ως αναξιόπιστη αλλά και ως κακόβουλη λόγω της υποστήριξης που παρέσχε στη Χαμάς και στη Μουσουλμανική Αδελφότητα», όπως αναφέρει η Σινέμ Αντάρ στη δική της ανάλυση.
Οι απειλές πολέμου έχουν πια επιστρέψει στο προσκήνιο των μεσανατολικών εξελίξεων, ως εργαλείο «επίλυσης» περιφερειακών διαφορών και προώθησης εθνικών συμφερόντων. Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο, η Τουρκία του Ερντογάν παρουσιάζεται πλέον να πνέει μένεα ενάντια στο Ισραήλ. Ωστόσο, όσα του προσάπτει θα έπρεπε να της είναι «οικεία» αφού μοιάζουν βγαλμένα από το δικό της εγχειρίδιο – το εγχειρίδιο της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής. Η επιλεκτική ανάγνωση του διεθνούς δικαίου, οι απειλές πολέμου (casus belli) κατά γειτόνων και οι στρατιωτικές εισβολές στο εξωτερικό (βλ. Συρία) αποτέλεσαν βασικές παραμέτρους της τουρκικής στρατηγικής τα περασμένα χρόνια.
Το τουρκικό παράπονο
Υπό αυτό το πρίσμα, θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι η τουρκική ηγεσία βλέπει πια στον Νετανιάχου πτυχές του εαυτού της… που την τρομάζουν. Παράλληλα ωστόσο, η τουρκική ηγεσία έχει κι ένα μεγάλο παράπονο: Ενοχλείται καθώς θεωρεί ότι η νατοϊκή Δύση στηρίζει τώρα το Ισραήλ περισσότερο από ό,τι είχε στηρίξει στο πρόσφατο παρελθόν την Αγκυρα. Ο Ρ.Τ. Ερντογάν καταγγέλλει την «ακλόνητη υποστήριξη» αλλά και την «ατιμωρησία» με την οποία οι Δυτικοί, όπως ο ίδιος υποστηρίζει, περιβάλλουν το Ισραήλ. Στον αντίποδα ωστόσο, ο Τούρκος πρόεδρος παρουσιάζεται να έχει παράπονα επειδή η Δύση δεν τον στήριξε όσο και όπως ο ίδιος θα ήθελε σε σειρά από μέτωπα, σχετικά για παράδειγμα με: τους Κούρδους (SDF) της Συρίας, την Ελλάδα και την Κύπρο, τους καλούμενους γκιουλενιστές και τον ίδιο τον Φετουλάχ Γκιουλέν μετά το 2016 κ.ά.
Σύμφωνα με την Σινέμ Αντάρ, «παρά την ανησυχία της για όσα κάνει τώρα το Ισραήλ, η Τουρκία τα κατανοεί πολύ καλά […] Η προσήλωση της ιδίας της Τουρκίας στο διεθνές δίκαιο είναι συχνά επιλεκτική. Σε καταστάσεις όπου οι διπλωματικές οδοί είναι περιορισμένες ή θεωρούνται αναποτελεσματικές, η Αγκυρα τείνει να θεωρεί την ανάπτυξη στρατιωτικής ισχύος όχι μόνο νόμιμη αλλά και απαραίτητη, ακόμη και αν δεν είναι. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα όταν αντιμετωπίζει μη κρατικούς παράγοντες ή αδύναμα και κατακερματισμένα κράτη». Τι θα γίνει, όμως, εάν κληθεί να «αντιμετωπίσει» το Ισραήλ;
Τα τρία νέα δεδομένα που ανησυχούν την Αγκυρα
Η Σινέμ Αντάρ γράφει για μια ταχέως μεταβαλλόμενη μεσανατολική δυναμική τα αποτελέσματα της οποίας είναι ήδη ορατά επί του πεδίου και σε μεγάλο βαθμό… ανεπιθύμητα για την τουρκική ηγεσία. H κανονικοποίηση της αρχής που αναγνωρίζει ως αποδεκτή την επικράτηση του στρατιωτικά πιο ισχυρού («might makes right») υπό άλλες συνθήκες δεν θα προβλημάτιζε την Τουρκία αλλά τώρα την προβληματίζει επειδή έχει απέναντί της έναν στρατιωτικά πανίσχυρο παίκτη όπως είναι το Ισραήλ. Την πλευρά Ερντογάν την προβληματίζουν ωστόσο παράλληλα κι άλλα δύο αναδυόμενα δεδομένα που αλληλοσυμπληρώνονται: η περιφερειακή ισχυροποίηση του Ισραήλ από τη μία πλευρά και η αποδυνάμωση/υποχώρηση του μεσανατολικού πολυπολισμού από την άλλη, μια αποδυνάμωση που επήλθε το τελευταίο διάστημα με όχημα τα -ισραηλινά αλλά και αμερικανικά- πλήγματα ενάντια στο Ιράν και το «ξήλωμα» του καλούμενου «άξονα της αντίστασης» των φιλοϊρανικών proxies (βλ. Χεζμπολάχ). Εάν κάποια στιγμή το Ιράν πάψει να θεωρείται κορυφαία απειλή για το Ισραήλ, τότε οι Ισραηλινοί θα μπορούν να στραφούν απερίσπαστοι σε άλλα μέτωπα, όπως είναι για παράδειγμα εκείνο της μετά-Ασαντ Συρίας όπου όμως επιχειρεί να επεκταθεί και η Αγκυρα…
Εδαφικές «παρεξηγήσεις»
Οταν εκλήθη τον περασμένο μήνα, στο πλαίσιο συνέντευξης που παραχώρησε στο δίκτυο Anadolu, να σχολιάσει την οξυνόμενη ισραηλινοτουρκική ένταση, ο πρέσβης των ΗΠΑ στην Τουρκία Τομ Μπάρακ την απέδωσε σε μια «παρεξήγηση των εδαφικών επιθυμιών» («misunderstanding of territorial desires»).
Σύμφωνα με τον Τομ Μπάρακ, ο οποίος είναι και ο ειδικός απεσταλμένος του Λευκού Οίκου για την περιοχή της Συρίας πέρα από πρέσβης στην Τουρκία, αυτή η ισραηλινοτουρκική παρεξήγηση θα μπορούσε να ξεπεραστεί εάν επέλθει εκεχειρία στη Γάζα και η Συρία προσχωρήσει κι εκείνη στις Συμφωνίες του Αβραάμ…
Η Ασλί Αϊντιντασμπάς έχει, ωστόσο, διαφορετική άποψη. «Ο τερματισμός του πολέμου στη Γάζα θα μπορούσε να συμβάλει στην άμβλυνση των τουρκικών παραπόνων, αλλά η μακροπρόθεσμη αντιπαλότητα μεταξύ Τουρκίας και Ισραήλ είναι απίθανο να εξασθενίσει», γράφει η Τουρκάλα αναλύτρια του Ινστιτούτου Brookings, με το βλέμμα στραμμένο κυρίως στο μέτωπο της Συρίας το οποίο αναδύεται πια ως νέο ρήγμα μεταξύ Ερντογάν και Νετανιάχου.
Η νέα Συρία ως πεδίο νέων ανταγωνισμών
Περίπου επτά μήνες έπειτα από την ανατροπή του Μπασάρ αλ Ασαντ και τη φυγή του στη Ρωσία, το συριακό πεδίο είναι πια πολύ διαφορετικό. Οι ρωσικές δυνάμεις, που στάθμευαν στις ακτές της Μεσογείου (Ταρτούς, Χμεϊμίμ/Λαττάκεια), αποσύρονται πια με προορισμό τη Λιβύη· Ιρανοί και φιλοϊρανοί υποχωρούν, έχοντας υποστεί πλήγματα· στη Δαμασκό υπάρχει πια μια νέα ηγεσία τζιχαντιστικών καταβολών· και οι Κούρδοι των υποστηριζόμενων από τις ΗΠΑ Συριακών Δημοκρατικών Δυνάμεων (SDF) έχουν καταστήσει σαφές ότι δεν πρόκειται να ακολουθήσουν το PKK στον δρόμο του -συμβολικού ή όχι, μένει να φανεί- αφοπλισμού που ξεκίνησε στις 11 Ιουλίου στη Σουλεϊμανίγια.
Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο, Αγκυρα και Ισραήλ διαγκωνίζονται πια επί συριακού εδάφους, οι μεν Τούρκοι με ορμητήριο τα βορειοδυτικά και διαθέσεις επέκτασης προς τη Χομς, οι δε Ισραηλινοί με βάση τα νοτιοδυτικά (τα Υψίπεδα του Γκολάν) και διάθεση στήριξης των δυνάμεων εκείνων (Κούρδων, Δρούζων) που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως ανάχωμα στην ισχυροποίηση της Τουρκίας αλλά και του (πρώην HTS) Αχμεντ αλ Σάρα τον οποίο το Ισραήλ εξακολουθεί να αντιμετωπίζει με καχυποψία…
Πηγή: kathimerini.gr