Η εδραίωση μιας τριμερούς συμμαχίας μεταξύ Αζερμπαϊτζάν, Ισραήλ και Τουρκίας μεταβάλλει την ισορροπία δυνάμεων σε όλη τη Δυτική Ασία και τον Νότιο Καύκασο.
Αυτός ο άξονας, ο οποίος διαμορφώνεται εδώ και δεκαετίες αλλά λειτουργεί σε μεγάλο βαθμό στη σκιά, έχει γίνει ένα ισχυρό γεωστρατηγικό και γεωοικονομικό εργαλείο - κυρίως στους πολέμους στη Συρία , στη Γάζα και στις αυξανόμενες πιέσεις ΗΠΑ-Ισραήλ εναντίον του Ιράν.
Μια μυστική σχέση ριζώνει
Το Τελ Αβίβ δεν έχασε χρόνο για να σφυρηλατήσει δεσμούς με το Μπακού αφότου το Αζερμπαϊτζάν κήρυξε την ανεξαρτησία του από τη Σοβιετική Ένωση τον Αύγουστο του 1991. Μέχρι το 1993, ισραηλινή πρεσβεία λειτουργούσε ήδη στην πρωτεύουσα.
Αυτή η συμμαχία - που συχνά συγκρίνεται με ένα παγόβουνο του οποίου το μεγαλύτερο μέρος της μάζας είναι κρυμμένο - βασίζεται σε τέσσερα αλληλοεπικαλυπτόμενα συμφέροντα: την αντιμετώπιση της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν, τη συνεργασία στην ενέργεια και την τεχνολογία όπλων, την αξιοποίηση του Ισραήλ ως μέσο πίεσης στην Ουάσιγκτον (ειδικά κατά του αρμενικού λόμπι) και την επίδειξη της ικανότητας του Ισραήλ να συνδέεται με ένα έθνος με μουσουλμανική πλειοψηφία.
Για τους Ισραηλινούς, το Αζερμπαϊτζάν αποτελεί στρατηγική προωθημένη βάση στα βόρεια σύνορα του Ιράν. Οι ηλεκτρονικές θέσεις επιτήρησης της Μοσάντ - που λειτουργούν από τη δεκαετία του 1990 - παρακολουθούν το Ιράν από το έδαφος του Αζερμπαϊτζάν.
Αναφορές, αν και επίσημα ανεπιβεβαίωτες, υποδεικνύουν τον ρόλο του Αζερμπαϊτζάν στην ενεργοποίηση των πρόσφατων αμερικανο-ισραηλινών επιθέσεων στο Ιράν, συμπεριλαμβανομένων των επιθέσεων με μη επανδρωμένα αεροσκάφη και της χρήσης αεροπορικών βάσεων. Από την οπτική γωνία του Μπακού, το Τελ Αβίβ προσφέρει ασφάλεια τόσο έναντι της περιφερειακής αυτοπεποίθησης του Ιράν όσο και έναντι της επίμονης σοβιετικής κληρονομιάς της Ρωσίας.
Ο δημογραφικός παράγοντας προσθέτει ένα ακόμη επίπεδο: Υπολογίζεται ότι 15 εκατομμύρια Ιρανοί Αζέροι - σχεδόν διπλάσιοι από τον πληθυσμό του Αζερμπαϊτζάν - καθιστούν την προσέγγιση της Τεχεράνης στο Μπακού ιδιαίτερα δύσκολη.
Πετρέλαιο αντί όπλων: Η άρρητη συμφωνία
Στην καρδιά του άξονα Αζερμπαϊτζάν-Ισραήλ βρίσκεται μια συναλλακτική συμφωνία - πετρέλαιο για όπλα. Το Ισραήλ προμηθεύεται σχεδόν το ήμισυ του αργού πετρελαίου του από το Αζερμπαϊτζάν μέσω του αγωγού Μπακού-Τιφλίδα-Τσεϊχάν (BTC) . Σε αντάλλαγμα, το Μπακού λαμβάνει υπερσύγχρονο ισραηλινό οπλισμό. Από το 1991, το Αζερμπαϊτζάν έχει επενδύσει δισεκατομμύρια σε ισραηλινό στρατιωτικό υλικό : μη επανδρωμένα αεροσκάφη Hermes και Harop, αντιαρματικά συστήματα και ναυτικά περιπολικά σκάφη. Αυτές οι πλατφόρμες έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στον πόλεμο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ το 2020, αντιπροσωπεύοντας έως και το 90% των απωλειών τεθωρακισμένων και αεράμυνας της Αρμενίας.
Αλλά το Μπακού επιδιώκει κάτι περισσότερο από απλή στρατιωτική ισχύ. Οι δεσμοί του με το Τελ Αβίβ χρησιμεύουν ως πολιτική σφήνα στην Ουάσιγκτον, υπονομεύοντας την αρμενική επιρροή. Για το Ισραήλ, η επίδειξη μιας στρατηγικής συμμαχίας με μια μουσουλμανική πλειοψηφία, κατ' όνομα σιιτική δημοκρατία, αποτελεί ένα πολύτιμο προπαγανδιστικό πλεονέκτημα - ενισχύοντας την αφήγηση της συνύπαρξης με τον ισλαμικό κόσμο, παρά το γεγονός ότι ο "Άξονας της Αντίστασης" διαμορφώνεται σε συντριπτικό βαθμό από κινήματα υπό την ηγεσία των σιιτών.
Η γέφυρα του Μπακού μεταξύ Άγκυρας και Τελ Αβίβ
Η συμμαχία της Τουρκίας με το Αζερμπαϊτζάν πηγάζει από εθνοτική συγγένεια και κοινή ιστορία - το «ένα έθνος, δύο κράτη» δεν είναι απλό σύνθημα. Η Άγκυρα έχει υποστηρίξει σταθερά το Μπακού στρατιωτικά και διπλωματικά, ειδικά στο θέμα του Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
Ενώ η Τουρκία και το Ισραήλ διατηρούν μια ταραγμένη στρατηγική συνεργασία - η οποία διακόπτεται από γεγονότα όπως η επιδρομή στο Mavi Marmara το 2010, ο συνεχιζόμενος ισραηλινός πόλεμος στη Γάζα τον Οκτώβριο του 2023 και τα αντικρουόμενα συμφέροντα στη Συρία - η αλληλεξάρτησή τους παραμένει.
Το Μπακού έχει συχνά ενεργήσει ως μεσάζων. Με τους δύο στρατούς να έχουν οχυρωθεί στη Συρία - την Τουρκία στο βορρά, το Ισραήλ στο νότο - το Αζερμπαϊτζάν έχει φιλοξενήσει τουλάχιστον τρεις γύρους συνομιλιών ασφαλείας, οι οποίοι οδήγησαν σε μέτρα αποκλιμάκωσης και σε μια τηλεφωνική γραμμή για την αποτροπή κλιμάκωσης.
Παρά την φαινομενική αναστολή του εμπορίου μεταξύ Τουρκίας και Ισραήλ λόγω του πολέμου στη Γάζα, το αζερικό πετρέλαιο συνεχίζει να ρέει μέσω του Τσεϊχάν. Σύμφωνα με ισραηλινές πηγές, το Μπακού παρακάμπτει τους περιορισμούς της Άγκυρας τροποποιώντας τα τελωνειακά αρχεία για να καλύψει το Ισραήλ ως τον τελικό προορισμό - μια λύση που φαίνεται να ανέχεται η Άγκυρα .
Εμβαθύνοντας περαιτέρω τον άξονα, η κρατική πετρελαϊκή εταιρεία του Αζερμπαϊτζάν SOCAR απέκτησε μερίδιο 10% στο ισραηλινό κοίτασμα φυσικού αερίου Ταμάρ έναντι 900 εκατομμυρίων δολαρίων και κέρδισε νέα δικαιώματα εξερεύνησης σε ισραηλινά ύδατα. Αυτές οι κινήσεις υπονοούν μελλοντικές εξαγωγές φυσικού αερίου από το Ισραήλ στην Τουρκία - παρακάμπτοντας τη δημόσια στάση και αποκαλύπτοντας τα στρατηγικά υποκείμενα ρεύματα που ενώνουν το τρίγωνο.
Ζανγκέζουρ: Ο διάδρομος της αντιπαράθεσης
Οι σχέσεις Μπακού-Άγκυρας εξελίσσονται επίσης μέσω του αμφιλεγόμενου Διαδρόμου της Ζανγκέζουρ - που αποσκοπεί στη σύνδεση του θύλακα Ναχιτσεβάν του Αζερμπαϊτζάν με την ηπειρωτική χώρα μέσω της επαρχίας Σιουνίκ της Αρμενίας. Υποστηριζόμενος και από τα δύο κράτη, αλλά πλήρως αντίθετος από την Τεχεράνη, ο διάδρομος θα διευκόλυνε την άμεση σύνδεση με το Τουρκμενιστάν και τις τουρκικές δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας, υπό προσωρινή ρωσική εποπτεία.
Το Γερεβάν έχει αντισταθεί σε αυτό που θεωρεί παραβίαση της κυριαρχίας του. Ωστόσο, πρόσφατες διαρροές υποδηλώνουν ότι ο πρωθυπουργός της Αρμενίας Νικόλ Πασινιάν μπορεί να κατέληξε σε προκαταρκτική συμφωνία κατά τη διάρκεια μιας αιφνιδιαστικής επίσκεψης στην Τουρκία τον Ιούνιο του 2025. Εάν επιβεβαιωθεί, υπογραμμίζει την παρασκηνιακή επιρροή της Άγκυρας και την αυξανόμενη εμβέλεια της τριμερούς συμμαχίας. Οι παρατηρητές συνδέουν τις φήμες για τη μυστική συμφωνία με το πρόσφατο αποτυχημένο πραξικόπημα στην Αρμενία, αποκαλύπτοντας έντονη εσωτερική αντίθεση σε οποιεσδήποτε παραχωρήσεις στον στρατηγικό διάδρομο.
Προς μια Συμφωνία Αβραάμ 2.0;
Ισραηλινοί αξιωματούχοι βλέπουν τώρα το Αζερμπαϊτζάν ως πρωταρχικό υποψήφιο για ένα διευρυμένο έργο ομαλοποίησης υπό την ηγεσία των ΗΠΑ - «Συμφωνίες Αβραάμ 2.0». Το οραματιζόμενο σύμφωνο περιλαμβάνει τη Σαουδική Αραβία, την Ιορδανία, την Αίγυπτο, το Μαρόκο, τη Συρία υπό την ηγεσία του προσωρινού προέδρου Αχμάντ αλ-Σαράα, και τις μοναρχίες του Περσικού Κόλπου. Στόχος: ένα αντιιρανικό μπλοκ ασφάλειας και εμπορίου, ενσωματωμένο στον υποστηριζόμενο από τις ΗΠΑ Οικονομικό Διάδρομο Ινδίας-Μέσης Ανατολής-Ευρώπης ( IMEC ) - μια πιθανή εμπορική διαδρομή που προορίζεται να ανταγωνιστεί την ήδη λειτουργική, πολλών τρισεκατομμυρίων δολαρίων Πρωτοβουλία Ζώνης και Δρόμου (BRI) της Κίνας, η οποία συνδέει την Ασία με την Ευρώπη και πέρα από αυτήν.
Ο διάδρομος έχει ήδη δοκιμαστεί, μεταφέροντας εμπορεύματα στο λιμάνι της Χάιφα του Ισραήλ μέσω Ντουμπάι, Ριάντ και Αμμάν – παρακάμπτοντας την Ερυθρά Θάλασσα μετά τον αποκλεισμό της Υεμένης σε πλοία που συνδέονται με το Ισραήλ.
Αλλά αναδύονται ρωγμές. Ο πόλεμος της καμένης γης του Τελ Αβίβ στη Γάζα έχει αναγκάσει την Άγκυρα να μετριάσει τις συναλλαγές της, τουλάχιστον δημόσια. Το φάσμα της μείωσης των ροών πετρελαίου μέσω του Τσεϊχάν και οι ανεπίλυτες τριβές στη Συρία θα μπορούσαν να διαλύσουν τμήματα του τριγώνου. Το Μπακού, επίσης, αναμένει δύο προκλήσεις: τη μειωμένη εξάρτησή του από τα ισραηλινά όπλα μετά την ανάκτηση του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, και την πιθανή ικανότητα του Ισραήλ να καλύψει τις ενεργειακές ανάγκες μέσω των εταίρων του Περσικού Κόλπου, παρακάμπτοντας την Τουρκία.
Σε απάντηση, το Αζερμπαϊτζάν κάνει προληπτικές κινήσεις - επεκτείνοντας το εμπόριο με το Ισραήλ στους τομείς του φυσικού αερίου, των διαμαντιών και της τεχνολογίας, και προσφέροντας συνεργασία στον τομέα των πληροφοριών σχετικά με το Ιράν και την Κεντρική Ασία. Αλλά αυτό μόνο ενισχύει τις υποψίες της Τεχεράνης.
Το δίλημμα του Ιράν
Η Τεχεράνη παραμένει βαθιά ανήσυχη για τους αυξανόμενους δεσμούς του Μπακού με το Τελ Αβίβ. Ιρανικά μέσα ενημέρωσης που συνδέονται με το Σώμα των Φρουρών της Ισλαμικής Επανάστασης (IRGC) του Ιράν προειδοποιούν ότι το Αζερμπαϊτζάν θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως πύλη για την εξαγωγή των Συμφωνιών του Αβραάμ στην τουρκική καρδιά - το Καζακστάν, το Ουζμπεκιστάν και αλλού.
Ο άξονας Αζερμπαϊτζάν-Ισραήλ-Τουρκίας, τροφοδοτούμενος από τις ανεξέλεγκτες φιλοδοξίες του Μπακού, αποτελεί μια πολυδιάστατη πρόκληση για την περιφερειακή στάση του Ιράν. Ωστόσο, η Τεχεράνη φαίνεται να μην έχει ακόμη χαράξει μια συνεκτική στρατηγική αντιμετώπισης. Οι Ιρανοί συνεχίζουν να εφαρμόζουν την άστοχη μεταχείριση του Αζερμπαϊτζάν, όπως φάνηκε κατά τη διάρκεια της άνετης επίσκεψης του Ιρανού προέδρου Μασούντ Πεζεσκιάν στο Μπακού την περασμένη εβδομάδα. Δεδομένων των δημόσιων εικασιών ότι το Αζερμπαϊτζάν βοήθησε και υποστήριξε το Ισραήλ στις επιθέσεις του στο Ιράν, η «αδελφική» προσέγγιση της Τεχεράνης μπορεί να ερμηνευτεί εσφαλμένα ως ευαλωτότητα και αφέλεια στο Μπακού - και μάλιστα να ενθαρρύνει τον Πρόεδρο Ιλχάμ Αλίγιεφ να δοκιμάσει περαιτέρω τα σύνορα του Ιράν.