Η Ρωσία έκλεψε την Κριμαία από την Ουκρανία. Και αν ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ, αναγνωρίσει την προσάρτησή της από τη Μόσχα στο πλαίσιο μιας ειρηνευτικής συμφωνίας, θα θέσει σε κίνδυνο έρευνες για εγκλήματα πολέμου, θα υπονομεύσει το κράτος δικαίου και θα δημιουργήσει ένα επικίνδυνο προηγούμενο για άλλες αναθεωρητικές δυνάμεις.
Τον Απρίλιο, η κυβέρνηση Τραμπ πρότεινε την ιδέα να αναγνωριστεί η Κριμαία νομικά ως ρωσικό έδαφος στο πλαίσιο μιας συμφωνίας για τον τερματισμό του πολέμου στην Ουκρανία.
«Δημιουργείται ένα πολύ επικίνδυνο προηγούμενο ακόμα κι αν κάτι τέτοιο απλώς συμπεριληφθεί στην ατζέντα των ειρηνευτικών διαπραγματεύσεων», προειδοποίησε η Ιρίνα Μάρτσουκ, αναπληρώτρια καθηγήτρια διεθνούς ποινικού δικαίου στο Πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης. «Δεν θα έπρεπε καν να τεθεί στο τραπέζι», ανέφερε.
Κι αυτό γιατί θέτει υπό διακύβευση μια αρχή που διέπει τις διεθνείς σχέσεις από το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου - ότι τα σύνορα δεν μπορούν να αλλάξουν με τη βία.
Αποδεχόμενος το «δίκαιο του ισχυρού» δεν θα έστελνε ένα μήνυμα μόνο προς τη Ρωσία, αλλά και προς την Κίνα που απειλεί να καταλάβει την Ταϊβάν, όπως και προς τις χώρες που ο Τραμπ έχει σκεφθεί ότι θα μπορούσαν να προσαρτήσουν οι ΗΠΑ: Γροιλανδία, Καναδά και Παναμά.
«Διαμορφώνει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τους κανόνες», λέει η Λάουρι Μάλκσοου, καθηγήτρια διεθνούς δικαίου στο Πανεπιστήμιο του Τάρτου στην Εσθονία. «Σε τι θα δημιουργήσει προηγούμενο; Θα γίνει δυσκολότερο να επικριθεί μια μεσαίου μεγέθους δύναμη αν επιχειρήσει κάτι παρόμοιο στη δική της αυλή, καθώς θα μπορεί να το επικαλεστεί και να πει: Δείτε τι συνέβη εκεί - γιατί δεν μπορώ να κάνω το ίδιο;», εξηγεί.
Ο στόχος του Κρεμλίνου
Η Ρωσία προσπαθεί να νομιμοποιήσει την προσάρτηση της Κριμαίας και αντιδρά σε οτιδήποτε αντιτίθεται σε μια τέτοια εξέλιξη. Όταν το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο χαρακτήρισε το 2016 τις ενέργειες της Ρωσίας στην Κριμαία ως κατοχή, η Μόσχα αποχώρησε από το ΔΠΔ.
Επιμένει δε ότι η επίσημη αναγνώριση της Κριμαίας - την οποία έχει μετατρέψει από το 2014 σε σημαντική στρατιωτική βάση - αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για τον τερματισμό του πολέμου κατά της Ουκρανίας. Κατά τις αποτυχημένες ειρηνευτικές συνομιλίες που είχε με το Κίεβο μετά την πλήρους κλίμακας εισβολή της το 2022, η Ρωσία απαίτησε από την Ουκρανία να αναγνωρίσει την Κριμαία ως τμήμα της Ρωσικής Ομοσπονδίας.
Εν τω μεταξύ, η Ουκρανία παλεύει να αντιμετωπίσει τη ρωσική επιθετικότητα στα διεθνή δικαστήρια από το 2014 και έχει καταφέρει να σε αρκετές περιπτώσεις να αποφανθούν ότι η Κριμαία - καθώς και τμήματα της ανατολικής και νότιας Ουκρανίας - είναι προσωρινά και παρανόμως κατεχόμενες περιοχές.
Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΑΔ) απεφάνθη το 2021 ότι η Ρωσία είναι υπόλογη για την καταπάτηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Κριμαία - και συγκεκριμένα για βασανιστήρια, παράνομες κρατήσεις και εξαφανίσεις ανθρώπων. Η απόφαση δημιούργησε ένα σημαντικό προηγούμενο, καθώς αναγνωρίζει ότι η Μόσχα ουσιαστικά κατέλαβε τη χερσόνησο και ότι την απέσπασε διά της βίας από την Ουκρανία στις 27 Φεβρουαρίου 2014, και όχι μέσω του νομικά έωλου δημοψηφίσματος τον Μάρτιο του ίδιου έτους, όπως ισχυρίζεται η Ρωσία.
Στην ίδια νομική συλλογιστική - ότι δηλαδή η Ρωσία έχει καταλάβει παρανόμως ουκρανικά εδάφη - στηρίζονται και άλλες ουσιαστικής σημασίας διώξεις, όπως για τις αναγκαστικές απελάσεις Ουκρανών πολιτών. Τυχόν αναγνώριση ότι η Ρωσία κατέχει νομίμως την Κριμαία θα υπονόμευε αυτές τις υποθέσεις.
«Εάν η Ρωσία έχει δικαιοδοσία σε αυτά τα εδάφη, το δικαστήριο δεν θα προχωρήσει στη διερεύνηση αυτών των παραβάσεων», επισημαίνει η Ντάρια Σβιριντόβα, δικηγόρος που έχει την έδρα της στο Κίεβο αλλά κατάγεται από την Κριμαία και έχει εμπλακεί εκτενώς σε νομικές υποθέσεις που αφορούν τη χερσόνησο.
Πρακτικά αυτό σημαίνει ότι πολιτικές όπως ο εξαναγκασμός Ουκρανών πολιτών να αποκτήσουν ρωσικό διαβατήριο ή η απέλαση Ουκρανών πολιτών σε φυλακές χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά, στη Ρωσία, δεν θα ήταν πλέον νομικά αμφισβητούμενες, εξηγή Σβιριντόβα.
Η Ρωσία θα θεωρείται ότι έχει κυριαρχικά δικαιώματα, τα οποία της παρέχουν την εξουσία να προβεί σε συνταγματικές αλλαγές και να επιβάλλει ιθαγένεια - εφόσον αυτές οι ενέργειες γίνεται με σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα, προσθέτει ο Μάριο Πασουάλε Αμορόσο,
βοηθός δικηγόρος στην Επιτροπή Διεθνούς Δικαίου των Ηνωμένων Εθνών.
Στόχος των νομικών πρωτοβουλιών της Ουκρανίας δεν είναι μόνο να λογοδοτήσει η Ρωσία - αλλά και να αποκαλύψουν την προπαγάνδα του Κρεμλίνου, όπως τον ισχυρισμό ότι η Κριμαία εντάχθηκε στη Ρωσία στο πλαίσιο του δικαιώματός της στην αυτοδιάθεση, ή ότι η Ρωσία απλώς προστατεύει τους ρωσόφωνους. Κατά τη διάρκεια ακροάσεων στο ΕΔΑΔ πριν από το 2022, η Ρωσία βασίστηκε επανειλημμένως σε αυτά τα αφηγήματα, σημειώνει η Μαρχαρίτα Σοκορένγκο, εκπρόσωπος της Ουκρανίας στο ΕΔΑΔ.
«Η δίκη μας αφορά την εξακρίβωση των πραγματικών γεγονότων. Δεν είναι μόνο μια μάχη για δικαιοσύνη, αλλά μάχη για την αλήθεια», επισημαίνει.
Η Ρωσία κατέλαβε αρχικά την Κριμαία το 1783 επί εποχής της Μεγάλης Αικατερίνης και παρέμεινε στην κατοχή της έως το 1956 οπότε και δωρήθηκε στην Ουκρανία από τον ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης Νικίτα Χρουστσόφ - απόφαση που ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν έχει καταγγείλει.
Η Κριμαία, μαζί με την υπόλοιπη Ουκρανία, ψήφισε υπέρ της ανεξαρτησία της σε δημοψήφισμα του 1991 και απέκτησε το καθεστώς της αυτόνομης δημοκρατίας μέχρι που καταλήφθηκε από τη Ρωσία το 2014, μετά τις διαδηλώσεις στην Ουκρανία που οδήγησαν στην ανατροπή της φιλορωσικής κυβέρνησης του Κιέβου.
Εάν η Ρωσία εξασφαλίσει νομική αναγνώριση της κυριαρχίας της στην Κριμαία, και δη αναδρομικά από το 2014, «αυτό θα σημαίνει ότι όλες οι επίσημες πράξεις που έλαβαν χώρα στην Κριμαία θα αφορούν τη Ρωσία και όχι πλέον την Ουκρανία», επισημαίνει ο Γιαν Βάουτερς, καθηγητής διεθνούς δικαίου στο Καθολικό Πανεπιστήμιο της Λέουβεν, στο Βέλγιο. «Θα μπορούσε να νομιμοποιήσει πράξεις της ρωσικής κυβέρνησης εκεί», εξηγεί.
Υπονομευτική στάση
Καθώς οι πιέσεις για ειρηνευτικές συνομιλίες αυξάνονται, η Ουκρανία έχει απορρίψει επίσημα και κατηγορηματικά τυχόν παραχωρήσεις που αφορούν το καθεστώς της Κριμαίας. «Δεν υπάρχει τίποτα να συζητήσουμε σχετικά. Αντιτίθεται στο Σύνταγμά μας», δήλωσε ο πρόεδρος της Ουκρανίας Βολοντίμιρ Ζελένσκι απαντώντας σε σχετικές δηλώσεις του Τραμπ.
«Αυτή είναι η κόκκινη γραμμή μας: καμία αναγνώριση», δήλωσε στο Politico ο Άντον Κορύνεβιτς, γενικός πρέσβης της Ουκρανίας και πρόεδρος της ομάδας που εργάζεται για τη σύσταση Ειδικού Δικαστηρίου για το Έγκλημα της Επιθετικότητας.
Η σθεναρή αυτή στάση για την Κριμαία συνάδει με τις ευρύτερες νομικές προσπάθειες να λογοδοτήσει η Ρωσία. Οι ευρωπαϊκές χώρες νωρίτερα αυτόν τον μήνα ανακοίνωσαν τη σύσταση ενός νέου ειδικού δικαστηρίου που θα μπορούσε να ανοίξει στην Ουκρανία μια νέα νομική οδό για να αμφισβητήσει τις ενέργειες της Ρωσίας βάσει του διεθνούς δικαίου.
Το δικαστήριο που έχει προγραμματιστεί να ξεκινήσει τις εργασίες του το επόμενο έτος, θα εστιάζει στη δίωξη των εγκλημάτων επιθετικότητας. Ένα βασικών ερώτημα που προκύπτει αφορά τον χρόνο: αν θα ασχοληθεί δηλαδή μόνο με την ευρείας κλίμακα εισβολή της Ρωσίας που ξεκίνησε τον Φεβρουάριο του 2022 ή θα ξεκινήσει από τις ενέργειες της Ρωσίας το 2014 και την προσάρτηση της Κριμαίας.
Ο Κορύνεβιτς θεωρεί ότι θα ξεκινήσει από το 2014. «Για την Ουκρανία ήταν πάντοτε ξεκάθαρο και είναι σταθερή μας θέση ότι η επιθετικότητα ξεκίνησε το 2014», σημειώνει. «Είναι πολύ σημαντικό το δικαστήριο να μπορεί να καλύψει γεγονότα που συνέβησαν πριν από το 2022», προσθέτει.
Το δικαστήριο θα φιλοξενείται από το Συμβούλιο της Ευρώπης. Αλλά σε μια ένδειξη για τη νέα πορεία που ακολουθούν υπό τον Τραμπ, οι ΗΠΑ απέσυραν τη στήριξή τους, περιορίζοντας την εμπλοκή τους στις διεθνείς νομικές προσπάθειες κατά της Ρωσίας και τασσόμενες μάλιστα υπέρ της Μόσχας κατά τη διάρκεια δύο πρόσφατων ψηφισμάτων στα Ηνωμένα Έθνη που αφορούσαν τον πόλεμο.
Αυτή η αλλαγή θέση από τις ΗΠΑ είναι ζωτικής σημασίας. Στο διεθνές δίκαιο, η απόφαση μιας μεγάλης δύναμης όπως οι ΗΠΑ να αμφισβητήσει το ποιος είναι υπεύθυνος για τον πόλεμο ή να επιδιώξει την αναγνώριση της Κριμαίας ως ρωσικό έδαφος θα μπορούσε να έχει σοβαρές συνέπειες, τόσο πολιτικές όσο και οικονομικές, υπονομεύοντας την εύθραυστη διεθνή συμπόρευση.
«Από νομική άποψη, η Κριμαία παραμένει υπό κατοχή», λέει η Σβιριντόβα, «αλλά το πολιτικό αφήγημα ενός από τους βασικούς παίκτες που υποστήριξαν την εδαφική ακεραιότητα [της Ουκρανίας] θα αλλάξει, το οικονομικό αφήγημα θα αλλάξει και, φυσικά, όλα αυτά θα υπονομεύσουν τη συναίνεση ενός μεγάλου αριθμού χωρών. Αυτό θα επηρεάσει τις πολιτικές αποφάσεις διεθνών οργανισμών, για παράδειγμα, των Ηνωμένων Εθνών».
Βραχυπρόθεσμα, οι εταιρείες που έχουν αποχωρήσει λόγω των ευρωπαϊκών κυρώσεων, θα επιστρέψουν στην Κριμαία, σημειώνει η Σβιριντόβα. Μακροπρόθεσμα αυτό θα μπορούσε να υπονομεύσει το διεθνές δίκαιο.
«Είναι σαφές ότι αυτό θα δημιουργήσει προηγούμενο και θα οδηγήσει σε πειρασμό άλλες χώρες να εγείρουν εδαφικές διεκδικήσεις διά της βίας», προσθέτει.
Οι πρώτοι που θα επηρεαστούν από αυτές τις αλλαγές θα είναι όσοι ζουν υπό καθεστώς κατοχής, προειδοποιεί ο πρώην πολιτικός κρατούμενος από την Κριμαία, Ναριμάν Τζελιάλ. Ο Τζελιάλ, νυν πρέσβης της Ουκρανίας στην Τουρκία, συνελήφθη στην Κριμαία το 2021 μετά την παρουσία του στην Πλατφόρμα της Κριμαίας στο Κίεβο, μια σημαίνουσα διπλωματική προσπάθεια των Ουκρανών να εξασφαλίσουν διεθνή συναίνεση ότι η Κριμαία ανήκει στην Ουκρανία. Απελευθερώθηκε πέρυσι, στο πλαίσιο μιας ανταλλαγής κρατουμένων. Ο ίδιος αισθάνεται απογοητευμένος που υπονομεύεται ο λόγος που οδήγησε στη φυλάκισή του.
«Είναι τεράστια προσβολή για όσους βρίσκονται στην Κριμαία. Το να αφήσει κανείς εδάφη και Ουκρανούς πολίτες υπό κατοχή σημαίνει συνέχιση της καταστολής», εξηγεί. «Εάν ο Τραμπ κάνει αυτό που έχει προτείνει, δεν θα είναι απλώς κάτι τρομερό από άποψη παγκόσμιας πολιτικής, θα είναι φοβερό για συγκεκριμένους ανθρώπους».
Ο Τζελιάλ πιστεύει ότι οποιοσδήποτε τέτοιος συμβιβασμός στον «βωμό» του τερματισμού του πολέμου θα είναι ούτως ή άλλως μάταιος. «Ακόμα και αν οι ΗΠΑ αναγνωρίσουν την Κριμαία ως ρωσικό έδαφος, δεν θα σταματήσει ο Πούτιν, διότι στόχος του δεν είναι η Κριμαία - προσβλέπει σε πολύ περισσότερα», καταλήγει.