Στις 10 Απριλίου 1826, που τότε συνέπιπτε με το Σάββατο του Λαζάρου, σημειώθηκε η ηρωική έξοδος των «Ελεύθερων Πολιορκημένων», των κατοίκων δηλαδή του Μεσολογγίου, σε μία εξαιρετικά κρίσιμη στιγμή για την ελληνική Επανάσταση του 1821, εναντίον των Οθωμανών Τούρκων, εξαιτίας των θλιβερών γεγονότων των εμφυλίων συγκρούσεων μεταξύ των Ελλήνων!
Στις 12 Φεβρουαρίου 1826, ο Ιμπραήμ πασάς έχει εξαπολύσει μεγάλη επίθεση κατά της πόλεως του Μεσολογγίου με συνεχείς κανονιοβολισμούς, που στόχευαν τα τείχη της προκειμένου να δημιουργήσουν ρήγματα σε αυτά, ώστε μέσω αυτών να μπορέσουν οι Οθωμανοί να περάσουν στην πόλη.
Στις 6 Απριλίου 1826 ξεκίνησαν στη Νέα Επίδαυρο, οι εργασίες της Γ' Εθνοσυνελεύσεως, που διήρκεσε μέχρι τις 16 του μηνός, και μεταξύ των αποφάσεών της ήταν η κατάργηση της κυβερνήσεως Κουντουριώτη, και η ανάθεση της εντολής σε νέα υπό τον Ζαίμη, που θα μεριμνούσε για οικονομικά θέματα και εξωτερικής πολιτικής, καθώς και η ονομασία του Γεωργίου Καραϊσκάκη ως Αρχιστρατήγου Στερεάς Ελλάδος για τις επιτυχείς επιχειρήσεις του στην ανατολική Στερεά.
Για να έχουμε ένα μικρό δείγμα του πόσο τραγική ήταν τότε η κατάσταση από ελληνικής πλευράς, αρκεί να αναφερθεί ότι όταν ανέλαβε η νέα – τότε – κυβέρνηση Ζαΐμη βρήκε στα ταμεία μόλις 14 γρόσια!
Μέχρι να χορηγηθεί δάνειο από την Ιόνιο Πολιτεία, αλλά και το υπόλοιπο του δανείου του 1824 από την Αγγλία, όλο το οικονομικό βάρος το σήκωσαν οι Φιλέλληνες, κυρίως το «Φιλελληνικό Κομιτάτο» των Παρισίων, ο Ελβετός πάμπλουτος τραπεζίτης Εϋνάρδος, καθώς και ο Βασιλιάς της Βαυαρίας Λουδοβίκος, λάτρης της Ελλάδος, ο οποίος ήταν ο πατέρας του Όθωνος. Όλοι αυτοί με τις γενναιόδωρες δωρεές τους ανακούφισαν την κρίσιμη εκείνη στιγμή την ελληνική κυβέρνηση, δίνοντάς της έτσι τη δυνατότητα σχηματισμού ενόπλων σωμάτων, αγοράς πυρομαχικών και έτσι να συνεχιστεί ο αγώνας εναντίον των Οθωμανών.
Η πολιορκία του Μεσολογγίου, δεύτερη στη σειρά (κατ’ άλλους τρίτη) από ξηρά και θάλασσα από τους στρατούς των Κιουταχή και Ιμπραήμ περιείχε όλα «τα επιχειρησιακά σενάρια», όπως θα λέγαμε σήμερα:
- Μεγάλη διάρκεια (ένα έτος)
- Σθεναρή αντίσταση των υπερασπιστών Ελλήνων και Φιλελλήνων
- Σπουδαίες νίκες, όπως στην Κλείσοβα.
- Σπάσιμο του ναυτικού αποκλεισμού από το ελληνικό ναυτικό με επικεφαλής τον Ανδρέα Μιαούλη.
- Διατήρηση του εξαιρετικά υψηλού φρονήματος παρά τις στερήσεις και τις κακουχίες των πολιορκημένων
- Ηρωική έξοδο
- Ολοκαύτωμα όσων παρέμειναν για να μη συλληφθούν ζωντανοί από τους Οθωμανούς.
Η τελευταία πολιορκία του Μεσολογγίου έδωσε επίσης πολλούς Ήρωες και Μάρτυρες του αγώνος, όπως ο Κίτσος Τζαβέλας, ο Αθανάσιος Ραζηκότσικας, ο Δημήτριος Μακρής, ο Νότης Μπότσαρης, ο Χρήστος Φωτομάρας, ο Ιάκωβος Μάγιερ, ο Μιχαήλ Κοκκίνης, ο Ιωάννης Παπαδιαμαντόπουλος, ο Χρήστος Καψάλης , ο Επίσκοπος Ρωγών Ιωσήφ και τόσοι άλλοι.
Οι υπερασπιστές του Μεσολογγίου με γενναιότητα αποκρούουν τις συνεχείς επιθέσεις των Οθωμανών, αρνούμενοι τις προτάσεις των για «συνθήκη». Τελικώς όμως, λόγω ακριβώς του ασφυκτικού αποκλεισμού του Μεσολογγίου από ξηρά και θάλασσα, είχε ως αποτέλεσμα ο μεγαλύτερος εχθρός να μην είναι πλέον οι Αιγύπτιοι και οι Τουρκαλβανοί πολιορκητές, αλλά η πείνα!
Όταν κάθε είδους τροφή των πολιορκημένων είχε εκλείψει, όταν κάθε ζωντανό ζώο είχε καταναλωθεί και οι ηρωικοί υπερασπιστές έβραζαν και «έτρωγαν» δέρματα ζώων για να ξεγελάσουν την πείνα τους, τότε αποφάσισαν την έξοδό τους από την Πόλη!
Η έξοδος των υπερασπιστών του Μεσολογγίου αποφασίστηκε να γίνει σε τρεις φάλαγγες. Οι δύο πρώτες έχουν ως αποστολή να διασπάσουν τον κλοιό των πολιορκητών, ενώ η τρίτη με τα γυναικόπαιδα θα μείνει πιο πίσω, και έτσι θα αποκοπεί από τους μαχητές και θα αναγκαστεί να πισωγυρίσει προς την πόλη, γεγονός που την άφησε ανυπεράσπιστη και εύκολη επομένως να κατασφαγεί από το ιππικό του Κιουταχή.
Από τους 3000 αγωνιστές θα σωθούν 1280, από τους 600 τραυματίες και άρρωστους δε θα γλυτώσει κανείς, ενώ από τις 7000 αμάχους θα σωθούν μόλις 300!
Όσοι για λόγους υγείας ή ηλικίας, ήταν δηλαδή άρρωστοι ή ηλικιωμένοι, έμειναν στο Μεσολόγγι και συγκεντρώθηκαν στη μεγάλη πυριτιδαποθήκη και ανατινάζονται απο τον Χρήστο Καψάλη, συμπαρασύροντας στον θάνατό τους εκατοντάδες Οθωμανούς εισβολείς!
Ο σπουδαίος Έλληνας λογοτέχνης Δημήτρης Φωτιάδης, ο οποίος ασχολήθηκε επισταμένως με την Ελληνική Επανάσταση του 1821, έγραψε στο έργο του «Μεσολόγγι», μεταξύ άλλων, τα εξής: «Πολλές γυναίκες στην έξοδο φόρεσαν αντρίκια ρούχα κι αρματώθηκαν. Σε τίποτα δεν ξεχώριζαν από τους άλλους πολεμιστές. Μια από αυτές είταν η Σουλιώτισσα Σάνα, που δούλευε παρακόρη στον Μάγερ. Σφάζουν μπροστά στα μάτια της το Μάγερ οι εχθροί και τη Μεσολογγίτισσα γυναίκα του. Η Σάνα, λεβεντοκόρη πολεμά λιονταρίσια και σώζεται. Ώσπου πέθανε κράταγε τ' αντρίκια ρούχα που φόρεσε στην έξοδο και τάδειχνε.
Μια άλλη είταν η Γυφτογιάνναινα που σώθηκε κ έζησε πάνω από 90 χρόνια. Πριν πεθάνει λέει στις γυναίκες που την παράστεκαν.
- Μωρές τσούπρες εγώ πεθαίνω ύστερα από λίγο. Νάτο το κλειδί για την κασέλα μου. Σαν την ανοίξετε, κάτω-κάτω από τα σκουτιά μου θα βρείτε μια καλή φορεσιά μ' αυτή να με θάψετε χωρίς άλλο και τότε θάχετε την ευκή μου μ' όλη μου την καρδιά.
Σαν πέθανε ανοίγουν την κασέλα και βρίσκουν κάτω-κάτω αντί γυναικεία, αντρίκια ρούχα, αυτά που φόρεσε στην έξοδο, με το σελάχι και τα τσαρούχια. Δεν είχε πει τίποτε σε κανένα πως τάκρυβε. Της τα φόρεσαν κ η Γυφτογιάνναινα θάφτηκε με φορεσιά παλληκαριού...».
Αυτό ήταν το τέλος του Μεσολογγίου. Καμία κακουχία δεν μπόρεσε να γονατίσει τους υπερασπιστές του, παρά μόνο η πείνα. Μα ούτε και τότε παραδόθηκαν, καθώς προτίμησαν να μείνουν ελεύθεροι, "εκείθεν με τους αδελφούς, εδώθε με τον Χάρο».
Η ηρωική αντίσταση των υπερασπιστών του Μεσολογγίου και η επικών διαστάσεων έξοδος που ακολούθησε, συνοδευόμενη από την τρομακτική σφαγή που ακολούθησε και την ανατίναξη των γερόντων και αρρώστων για να μη συλληφθούν ζωντανοί από τους Οθωμανούς είχε ως αποτέλεσμα αφενός τη συσπείρωση των Ελλήνων στο εσωτερικό και αφετέρου τη συγκίνηση και τη διόγκωση του Φιλελληνικού κινήματος και την Ευρωπαϊκή κοινή γνώμη στο εξωτερικό.
Εκεί, λίγους μήνες μετά την έξοδο, στο θέατρο «Οντεόν» ανέβαινε το έργο «Η τελευταία νύκτα του Μεσολογγίου», ακολουθεί ο Ουγκώ με το «Κεφάλια στο Σεράϊγ» και άλλοι συγγραφείς και ζωγράφοι που ευαισθητοποιούν τους Ευρωπαίους για την ελληνική υπόθεση, όπως ο Ε. Ντελακρουά με το έργο του «Η Ελλάδα ξεψυχώντας στα ερείπια του Μεσολογγίου», Ε. ντε Λανσάκ «Η αυτοθυσία της Μάνας» και άλλοι.
Όλα αυτά τα γεγονότα, τόσο το καθένα ξεχωριστά, όσο και συνολικώς, είχαν ως αποτέλεσμα να ενισχυθεί ποικιλλοτρόπως ο αγώνας και να σωθεί τελικώς η Ελληνική Επανάσταση.