Στις 18 Δεκεμβρίου 1803 σημειώθηκε ο χορός του Ζαλόγγου, που αναμφιβόλως αν και πολλοί αμφισβητούν το αν είχε τη μορφή «χορού», εντούτοις ουδείς αμφισβητεί το γεγονός αυτό καθ’ εαυτό, της εθελουσίας προτιμήσεως του θανάτου και της ελευθερίας των Σουλιωτισσών από τη ζωή και την σκλαβιά τους στα χέρια των Τουρκαλβανών!
Αυτή ακριβώς η εθελούσια προτίμηση του θανάτου από την σκλαβιά για τις Σουλιώτισσες, των οποίων ο αριθμός ποικίλλει από 22 έως και 57, αποτελεί το κορυφαίο στοιχείο ιστορικής συνειδήσεως του υπόδουλου Ελληνισμού και θα αρκούσε να λεχθεί κάτι τέτοιο ακόμα και αν επρόκειτο για τη θυσία ακόμα και μιας Σουλιώτισσας με το παιδί της. Που δεν ήταν ασφαλώς.
Πως έχουν τα ιστορικώς καταγεγραμμένα γεγονότα, συμφώνως με το sansimera.gr και σε ελεύθερη απόδοση δική μας;
Το 1803, ο Αλή Πασάς των Ιωαννίνων θέλησε να τελειώσει οριστικώς το θέμα με τους ορεσίβιους Θεσπρωτούς, τους Σουλιώτες, οι οποίοι δεν πειθαρχούσαν στους νόμους του και του είχαν δημιουργήσει πλήθος προβλημάτων. Με τους Τουρκαλβανούς του εκστρατεύει εναντίον τους και τους πολιορκεί στενά.
Στις 12 Δεκεμβρίου 1803 τους αναγκάζει να συνθηκολογήσουν με βασικό όρο της συμφωνίας να εγκαταλείψουν για πάντα τα ορεινά χωριά τους με τις γυνάικες και τα παιδιά τους.
Στις 16 Δεκεμβρίου 1803, οι Σουλιώτες χωρίστηκαν σε τρεις φάλαγγες, εγκαταλείποντας τα πατρώα εδάφη.
Στις 18 Δεκεμβρίου 1803 (παλαιό ημερολόγιο), η τρίτη φάλαγγα των Σουλιωτών, που κατευθυνόταν νότια, δέχθηκε επίθεση στο Ζάλογγο από πολυάριθμο σώμα Τουρκαλβανών με αρχηγούς τους Μπεκίρ Τζογαδούρο, Άγο Μουχουρδάρη και Μέτζο Μπόνο. Η σύγκρουση που ακολούθησε ήταν σφοδρότατη και είχε ως αποτέλεσμα να αποκοπεί ένα τμήμα της φάλαγγας και να εγκλωβιστεί στο Ζάλογγο, έχοντας στα νώτα τους ένα μεγάλο βάραθρο. Μεταξύ τους και περίπου 60 γυναίκες, πολλές από αυτές σε κατάσταση εγκυμοσύνης. Για να μην πέσουν στα χέρια των διωκτών τους, έριξαν τα παιδιά τους από την απόκρημνη κορυφή του Ζαλόγγου και στη συνέχεια, πιασμένες χέρι - χέρι, έπεσαν και ίδιες χορεύοντας, όπως λέει ο θρύλος, ή κατά μόνας ή σε μικρές ολιγομελείς ομάδες ανά οικογένεια όπως είναι και το πιο πιθανόν.
Συμφώνως πάντα με το sansimera.gr, «η μοναδική συγκεκριμένη μαρτυρία για το χορό του Ζαλόγγου προέρχεται από τον αξιωματικό του Αλή πασά, Σουλεϊμάν αγά, αυτόπτη μάρτυρα του περιστατικού. Το αφηγήθηκε στον εξισλαμισμένο γάλλο μισθοφόρο Ιμπραήμ Μανσούρ Εφέντι, ο οποίος τη συμπεριέλαβε σε βιβλίο του που κυκλοφόρησε στο Παρίσι το 1828 με τις αναμνήσεις του από την Αυλή του Αλή Πασά. Σύμφωνα με τη μαρτυρία αυτή, οι γυναίκες «πιάστηκαν από τα χέρια κι άρχισαν ένα χορό, που τα βήματά του τα κινούσε ένας ασυνήθιστος ηρωισμός και οι αγωνία τού θανάτου τόνιζε το ρυθμό του... Στο τέλος των επωδών, οι γυναίκες βγάζουν μία διαπεραστική και μακρόσυρτη κραυγή, που ο αντίλαλός της σβήνει στο βάθος ενός τρομακτικού γκρεμού, όπου ρίχνονται μαζί με όλα τα παιδιά τους»».
Ο Πρώσος διπλωμάτης και περιηγητής Γιάκοπ Μπαρτόλντι (1779 - 1825) είναι ο πρώτος που κατέγραψε το γεγονός μεταξύ 1803 και 1804, ευρισκόμενος στα Ιωάννινα, χωρίς να αναφέρεται στο χορό.
Ο αγωνιστής του ’21 και απομνημονευματογράφος Χριστόφορος Περραιβός (1773 - 1863) είναι ο πρώτος έλληνας συγγραφέας, που αναφέρεται στο Χορό του Ζαλόγγου στη δεύτερη έκδοση της «Ιστορίας του Σουλίου και της Πάργας» (1815). Στην έκδοση, όμως, του 1857 δεν κάνει αναφορά σε χορό.
Το 1888 ο Συριανός λόγιος και ιστορικός Περικλής Ζερλέντης (1852-1925) διατύπωσε επιφυλάξεις και αμφιβολίες για το χορό του Ζαλόγγου, ύστερα από επιτόπιο έρευνα, χωρίς να αμφισβητεί το γεγονός της αυτοθυσίας των Σουλιωτισσών.
Χρόνια αργότερα, ο φιλόλογος Αλέξης Πολίτης, καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης, υποστήριξε σε άρθρο του στο περιοδικό «Ο Πολίτης» (2005), ότι τραγούδι, που συνόδευε το χορό, το πασίγνωστο «Έχε γεια καημένε κόσμε» αναφέρεται για πρώτη φορά μόλις το 1908.
Το έτος αυτό ο συγγραφέας της «Γκόλφως» Σπυρίδων Περεσιάδης παρουσίασε για πρώτη φορά το θεατρικό έργο «Ο Χορός του Ζαλόγγου», που διαδόθηκε ευρύτατα στον ελλαδικό χώρο, μέσα από παραστάσεις «μπουλουκιών» και ερασιτεχνικών τοπικών θιάσων και ίσως εκεί να οφείλεται η διάπλαση του «Χορού του Ζαλόγγου» ως ιστορικού γεγονότος.
Στις 23 Μαρτίου 1959 πρωτοπροβλήθηκε στις κινηματογραφικές αίθουσες η ταινία του Στέλιου Τατασόπουλου «Ζάλογγο το κάστρο της λευτεριάς», με πρωταγωνιστές τους Τζαβαλά Καρούσο, Νίνα Σγουρίδου, Βύρωνα Πάλλη, Ελένη Ζαφειρίου και Δήμο Σταρένιο. Τη μουσική του έργου υπογράφει ο Μάνος Χατζιδάκις.
Στο βράχο τού Ζαλόγγου στήθηκε το 1960 μνημείο, που παριστάνει σύμπλεγμα γυναικών που χορεύουν, έργο τού γλύπτη Γιώργου Ζογγολόπουλου».
Πέραν αυτών όμως υπάρχει και η «μαρτυρία» του Εθνικού μας ποιητή, του Διονυσίου Σολωμού (1798 – 1857), ο οποίος γράφει τα εξής την εποχή της επαναστάσεως:
"Ταις εμάζωξε στο μέρος
του Ζαλόγγου το ακρινό
της Ελευθερίας ο έρως
και ταις έμπνευσε χορό"...
(Δ. Σολωμός )
Συμπερασματικώς, το γεγονός της θυσίας των Σουλιωτισσών, οι οποίες αφού πρώτα έριξαν τα παιδιά τους στο βάραθρο του Ζαλόγγου, μετά ακολούθησαν και αυτές. Δεν αμφισβητείται από κανέναν, ούτε σύγχρονο και μάλιστα προερχόμενο από τους Τουρκαλβανούς, ούτε και μεταγενέστερο. Και αυτό το γεγονός έχει τη βαρύνουσα σημασία και αξία. Το αν τώρα έπεσαν οι Σουλιώτισσες στον γκρεμό τραγουδώντας και χορεύοντας, όπως αναφέρει η λαϊκή παράδοση, είναι – πιστεύουμε – το έλασσον στην όλη μοναδική Ιστορία αυτοθυσίας και αγάπης για την Ελευθερία!