Η σύγχρονη εμπλοκή της Τουρκίας με την Αφρική ξεκίνησε αποφασιστικά στη Σομαλία. Το 2011, καθώς ο λιμός μάστιζε το Κέρας της Αφρικής και η Αλ Σεμπάμπ, που συνδέεται με την Αλ Κάιντα , κατέλαβε μεγάλο μέρος της νότιας Σομαλίας, οι περισσότερες δυτικές δυνάμεις εγκατέλειψαν το Μογκαντίσου.
Η βοήθεια παραδιδόταν εξ αποστάσεως, συχνά αποσπώμενη από πολέμαρχους , αφήνοντας ένα κενό. Ο λιμός σκότωσε περίπου 260.000 ανθρώπους, οι μισοί από τους οποίους ήταν παιδιά κάτω των πέντε ετών, και εδραίωσε την κατάσταση της Σομαλίας ως αποτυχημένου κράτους στα μάτια της Δύσης.
Σομαλία: Η πύλη προς τον Κόλπο του Άντεν
Ο Ερντογάν, επισκεπτόμενος το Μογκαντίσου - ο πρώτος μη Αφρικανός αρχηγός κράτους που το έκανε αυτό εδώ και δύο δεκαετίες - δεσμεύτηκε για ανθρωπιστική βοήθεια άνω των 200 εκατομμυρίων δολαρίων, άνοιξε ξανά την πρεσβεία και επέβλεψε την έναρξη πτήσεων της Turkish Airlines, της πρώτης μη αφρικανικής αεροπορικής εταιρείας που επανέλαβε τα δρομολόγια προς την πρωτεύουσα της Σομαλίας εδώ και πάνω από 20 χρόνια. Ακολούθησαν τουρκικές φιλανθρωπικές οργανώσεις, μηχανικοί και επιχειρηματίες.
Μέχρι το 2014, οι σομαλικές δυνάμεις είχαν ανακτήσει μεγάλο μέρος της χώρας από την Αλ-Σαμπάμπ, μια αναζωπύρωση που ήρθε χρόνια μετά την στρατιωτική επέμβαση της Αιθιοπίας το 2006, με την υποστήριξη των ΗΠΑ για τη διάλυση της Ένωσης Ισλαμικών Δικαστηρίων, μια επιχείρηση που ώθησε επίσης πολλούς μαχητές στις τάξεις της Αλ-Σαμπάμπ.
Η Τουρκία ανοικοδόμησε το λιμάνι και το αεροδρόμιο του Μογκαντίσου, άνοιξε το νοσοκομείο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, αποκατέστησε βασικούς δρόμους και το 2017 ίδρυσε το στρατόπεδο TURKSOM - την πρώτη στρατιωτική βάση της στο εξωτερικό. Σχεδόν 5.000 Σομαλοί στρατιώτες έχουν έκτοτε εκπαιδευτεί εκεί υπό κοινή σομαλικο-τουρκική διοίκηση.
Στις αρχές του 2024, η κίνηση της Αιθιοπίας να αναγνωρίσει τη Σομαλιλάνδη απείλησε να αποσταθεροποιήσει το Κέρας της Αφρικής. Η Τουρκία μεσολάβησε για τη Διακήρυξη της Άγκυρας, η οποία επανέναρξε τον διάλογο και οδήγησε στην αποκατάσταση των διπλωματικών σχέσεων μεταξύ Σομαλίας και Αιθιοπίας.
Την ίδια χρονιά, η Τουρκία και η Σομαλία υπέγραψαν μια 10ετή συμφωνία ναυτικής άμυνας, η οποία εγκρίθηκε επίσημα από το υπουργικό συμβούλιο και τη νομοθετική εξουσία της Σομαλίας. Η συμφωνία αναθέτει στην Τουρκία την εκπαίδευση και τον εξοπλισμό των σομαλικών ναυτικών δυνάμεων, την ανασυγκρότηση του σομαλικού ναυτικού και τη διεξαγωγή κοινών περιπολιών στα σομαλικά ύδατα για την προστασία από την πειρατεία, την τρομοκρατία και τις ξένες παρεμβάσεις.
Οι Σομαλοί ηγέτες περιέγραψαν τη συμφωνία ως μέρος μιας ευρύτερης προσπάθειας για την προστασία των χωρικών υδάτων και της οικονομικής ζώνης της χώρας από την παράνομη αλιεία και την ξένη καταπάτηση. Ενώ ορισμένοι παρουσιάζουν αυτό ως παραχώρηση στην Άγκυρα του «ελέγχου» επί του Κόλπου του Άντεν , ενός ζωτικού θαλάσσιου διαδρόμου μέσω του οποίου διέρχεται περίπου το ένα τρίτο του παγκόσμιου εμπορίου καθ' οδόν προς τη Διώρυγα του Σουέζ, στην πραγματικότητα, η θαλάσσια ασφάλεια εκεί μοιράζεται με πολλαπλές διεθνείς ναυτικές αποστολές, συμπεριλαμβανομένων εκείνων των ΗΠΑ, της ΕΕ, της Κίνας και της Ινδίας.
Εκείνο το έτος, η Σομαλία υπέγραψε επίσης συμφωνία υπεράκτιας εξερεύνησης με την Τουρκική Εταιρεία Πετρελαίου (TPAO). Σε αντίθεση με ορισμένες παρερμηνείες, η συμφωνία δεν παραχωρεί την κυριότητα του σομαλικού πετρελαίου. Αντίθετα, επιτρέπει στην TPAO να ανακτήσει έως και το 90% των ετήσιων εσόδων από την παραγωγή μέχρι να ανακτήσει το κόστος για σεισμικές έρευνες, υπεράκτιες γεωτρήσεις και άλλα λειτουργικά έξοδα.
Δεδομένου του ασταθούς περιβάλλοντος ασφαλείας της Σομαλίας, η αναπλήρωση αυτού του κόστους θα μπορούσε να διαρκέσει χρόνια - πιθανώς δεκαετίες - για να ανακτηθεί, καθυστερώντας το σημείο στο οποίο η Σομαλία θα αποκτήσει το μεγαλύτερο μέρος των εσόδων. Με εκτιμώμενα αποθέματα 30 δισεκατομμυρίων βαρελιών , συγκρίσιμα με ορισμένα μέλη του ΟΠΕΚ, όπως η Νιγηρία, τα πιθανά διακυβεύματα παραμένουν υψηλά και για τα δύο μέρη.
Λιβύη: Θαλάσσιες φιλοδοξίες και πολιτικά όρια
Πριν από τον πόλεμο αλλαγής καθεστώτος του ΝΑΤΟ το 2011, η Τουρκία και η Λιβύη απολάμβαναν στενούς πολιτικούς και οικονομικούς δεσμούς υπό τον εκλιπόντα Μουαμάρ Καντάφι, συμπεριλαμβανομένων δισεκατομμυρίων σε τουρκικά κατασκευαστικά συμβόλαια. Η επέμβαση υπό την ηγεσία του ΝΑΤΟ χώρισε τη Λιβύη σε αντίπαλες κυβερνήσεις.
Τα κράτη που είναι ευθυγραμμισμένα με τη Δύση – συμπεριλαμβανομένων της Αιγύπτου, της Γαλλίας, του Ισραήλ, της Σαουδικής Αραβίας, των ΗΑΕ, του Ηνωμένου Βασιλείου και των ΗΠΑ – υποστήριξαν τον Λιβυκό Εθνικό Στρατό (LNA) με έδρα την ανατολική Λιβύη. Η Ρωσία και η Συρία, υπό τον Μπασάρ αλ Άσαντ, αντιτάχθηκαν στην επέμβαση του ΝΑΤΟ και δεν έπαιξαν κανένα ρόλο στην ανατροπή του Καντάφι.
Μετά την βίαιη πτώση του Καντάφι από την εξουσία, η Τουρκία και το Κατάρ υποστήριξαν την ισλαμιστική Κυβέρνηση Εθνικής Συμφωνίας (GNA) με έδρα την Τρίπολη. Μέχρι το 2020, με την GNA πολιορκημένη στην Τρίπολη, η Άγκυρα παρενέβη άμεσα: αναπτύσσοντας μη επανδρωμένα αεροσκάφη Bayraktar TB2 , στρατεύματα και Σύρους μισθοφόρους , σπάζοντας την πολιορκία σε λίγους μήνες.
Σήμερα, η Τουρκία διατηρεί περίπου 3.000 στρατιώτες στη Λιβύη.
Το 2019, η Άγκυρα υπέγραψε συμφωνία οριοθέτησης θαλάσσιων περιοχών με την Κυβέρνηση Εθνικής Συμφωνίας (GNA), η οποία αποτελεί μέρος του δόγματος της « Γαλάζιας Πατρίδας » της Τουρκίας, με στόχο την άσκηση ελέγχου στα ύδατα της ανατολικής Μεσογείου, αν και αυτό είναι σε μεγάλο βαθμό ρητορικό παρά λειτουργικό. Η εφαρμογή του έχει περιοριστεί από την ισχυρή γεωπολιτική αντίσταση και τις ανεπίλυτες νομικές διαφορές.
Η συμφωνία ήρθε καθώς καταρτίζονταν σχέδια για τη δημιουργία αγωγού φυσικού αερίου από το Ισραήλ για την προμήθεια φυσικού αερίου στην Κύπρο και την Ελλάδα.
Η νομιμότητά του αμφισβητείται, δεδομένης της αμφισβητούμενης εντολής της GNA και των αντιρρήσεων από την Ελλάδα, την Κύπρο, την Αίγυπτο και το Διεθνές Δίκαιο και την Ε.Ε.
Τον Ιούνιο, η Εθνική Εταιρεία Πετρελαίου (NOC) της Λιβύης υπέγραψε μνημόνιο συμφωνίας με την TPAO για τη διεξαγωγή γεωλογικής και γεωφυσικής μελέτης τεσσάρων υπεράκτιων περιοχών, ενώ η αντίπαλη ανατολική κυβέρνηση φέρεται να συμφώνησε να επανεξετάσει τη ναυτιλιακή συμφωνία του 2019. Τον περασμένο μήνα, η GNA ενίσχυσε τους στρατιωτικούς δεσμούς της με την Τουρκία, επεκτείνοντας τον ρόλο ασφαλείας της Άγκυρας και επισημοποιώντας τη μακροπρόθεσμη στρατιωτική της παρουσία.
Σουδάν: Παίζοντας και στις δύο πλευρές, κλίνοντας προς τη μία
Ο εμφύλιος πόλεμος του Σουδάν το 2023 έφερε αντιμέτωπες τις υποστηριζόμενες από τα ΗΑΕ Δυνάμεις Ταχείας Υποστήριξης (RSF) εναντίον των υποστηριζόμενων από την Αίγυπτο και τη Σαουδική Αραβία Σουδανικών Ενόπλων Δυνάμεων (SAF). Η Τουρκία πούλησε όπλα και στις δύο, αλλά έστρεψε την προσοχή της προς τις SAF, παραδίδοντας drones Bayraktar TB2 αξίας 120 εκατομμυρίων δολαρίων με Τούρκους χειριστές. Παράλληλα με τα ιρανικά drones , αυτά αποδείχθηκαν κρίσιμα για να βοηθήσουν τις πολιορκημένες SAF να καταλάβουν βασικές πόλεις το 2024.
Τον Ιανουάριο του 2025, η Σομαλία συμφώνησε να επιτρέψει στα στρατεύματα των SAF να εκπαιδευτούν στο στρατόπεδο TURKSOM και τον Απρίλιο, ο ηγέτης των SAF Αμπντέλ Φατάχ αλ-Μπουρχάν επισκέφθηκε την Τουρκία.
Η υποστήριξη των SAF ευθυγραμμίζεται με τους άλλους στόχους της Τουρκίας στην Αφρική και τη Δυτική Ασία. Ο LNA είναι ένας από τους λίγους παράγοντες που υποστηρίζουν τους RSF. Με μια νίκη των SAF, η Τουρκία θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει το Σουδάν ως πληρεξούσιο για να πολεμήσει τον LNA πέρα από τα σουδανο-λιβυκά σύνορα.
Η Τουρκία διεξάγει επίσης πόλεμο δι ' αντιπροσώπων με τα ΗΑΕ στη Συρία, με την πρώτη να υποστηρίζει την κυβέρνηση που έχει τις ρίζες της στην Αλ Κάιντα και τη δεύτερη να κατηγορείται ότι υποστηρίζει τις υποστηριζόμενες από τις ΗΠΑ, υπό την ηγεσία των Κούρδων, Συριακές Δημοκρατικές Δυνάμεις. Η άσκηση πίεσης στους RSF σημαίνει απομάκρυνση των ΗΑΕ από τη Συρία. Σε αντάλλαγμα, οι SAF έχουν σηματοδοτήσει τη μακροπρόθεσμη δέσμευσή τους στην Άγκυρα, αναγνωρίζοντας απροσδόκητα την κυριαρχία του συμμάχου τους, του Κοσσυφοπεδίου, τον Απρίλιο.
Μια νίκη των SAF θα μπορούσε να τοποθετήσει την Τουρκία κατά μήκος της Ερυθράς Θάλασσας, αλλά η 99ετής μίσθωσή της στο νησί Suakin, που υπογράφηκε το 2018, παραμένει σε αδιέξοδο λόγω επιθέσεων των RSF. Το Suakin, κάποτε ένα ακμάζον οθωμανικό λιμάνι, πρωταγωνιστεί έντονα στη νεοοθωμανική ρητορική της Άγκυρας, ωστόσο η μετατροπή του σε λειτουργικό ναυτικό και εμπορικό κόμβο παραμένει μακρινή.
Σαχέλ: Προσεκτικοί συνεργάτες σε ένα μεγαλύτερο παιχνίδι
Η Συνομοσπονδία των Κρατών του Σαχέλ (CSS) – Μπουρκίνα Φάσο, Μάλι και Νίγηρας – σχηματίστηκε μετά από αντιιμπεριαλιστικά πραξικοπήματα που απέλασαν γαλλικές και αμερικανικές δυνάμεις. Και οι δύο αντιμετωπίζουν εδραιωμένες εξεγέρσεις από παρακλάδια της Αλ Κάιντα και του Ισλαμικού Κράτους.
Η Ρωσία είναι ο κύριος εταίρος τους στον τομέα της ασφάλειας. Ο ρόλος της Τουρκίας, μέλους του ΝΑΤΟ, ήταν περιορισμένος: ελαφρά όπλα, τεθωρακισμένα οχήματα, μέτριες εμπορικές συμφωνίες και προσφορές εκπαίδευσης σε μη επανδρωμένα αεροσκάφη. Τον Μάιο, η Μπουρκίνα Φάσο υπέγραψε συμφωνία άμυνας και εμπορίου με την Άγκυρα και τον περασμένο μήνα, ο Νίγηρας διερεύνησε τη συνεργασία στους τομείς της ασφάλειας και της ενέργειας.
Το εμπόριο με το Μάλι έχει επίσης αυξηθεί από μόλις 5 εκατομμύρια δολάρια το 2003 σε 165 εκατομμύρια δολάρια το 2022, και ο Υπουργός Ασφαλείας του Μάλι έχει πλέον λάβει πρόσκληση από τον Υπουργό Εσωτερικών της Τουρκίας.
Όπως ήταν αναμενόμενο, η βοήθεια της Τουρκίας προς τον CSS έχει αποφέρει περιορισμένα αποτελέσματα, καθώς οι θυγατρικές της Αλ Κάιντα και του Ισλαμικού Κράτους συνεχίζουν να επεκτείνονται . Οι Σύροι μισθοφόροι που έχουν εισαχθεί με τουρκικές συμβάσεις έχουν αποδειχθεί ακατάλληλοι - ή απρόθυμοι - να πολεμήσουν συναδέλφους τους μαχητές.
Τα πολυδιαφημισμένα μη επανδρωμένα αεροσκάφη Bayraktar δεν είναι ανίκητα. Ένα από τα δύο του Μάλι καταρρίφθηκε μεταξύ τελών Μαρτίου και αρχών Απριλίου. Η παρουσία της Τουρκίας έχει επίσης αποξενώσει πιθανούς εταίρους: Η Αλγερία, που εδώ και καιρό ασκεί αντιιμπεριαλιστική πολιτική, έχει γίνει εχθρική απέναντι στην CSS από την άφιξη της Τουρκίας στα σύνορά της. Οι εντάσεις κορυφώθηκαν μετά την κατάρριψη του μη επανδρωμένου αεροσκάφους του Μάλι από την Αλγερία, ωθώντας την Μπαμάκο να κατηγορήσει το Αλγέρι ότι υποστηρίζει την τρομοκρατία.
Εν μέσω αυτών των αποτυχιών, ο Νίγηρας φέρεται να ανέστειλε τη συνεργασία των υπηρεσιών πληροφοριών με την Τουρκία τον Ιούνιο, αν και οι δύο πλευρές επανέλαβαν τις συνομιλίες ένα μήνα αργότερα και συμφώνησαν να επεκτείνουν τη στρατιωτική συνεργασία. Η Μπουρκίνα Φάσο απέσυρε τα δικαιώματα εξερεύνησης για δύο τουρκικά ορυχεία πέρυσι, μόνο και μόνο για να υπογράψει νέες συμφωνίες συνεργασίας λίγο αργότερα.
Για την Άγκυρα, η σχέση CSS εξακολουθεί να προσφέρει στρατηγική αξία, από την πρόσβαση σε ουράνιο και χρυσό έως τη λειτουργία ως αγωγός μέλους του ΝΑΤΟ για δυτικά συμφέροντα που τώρα επιδιώκουν έμμεση είσοδο στα αντιιμπεριαλιστικά οχυρά του μπλοκ.
Νεοοθωμανισμός στην Αφρική
Από το Μογκαντίσου μέχρι την Τρίπολη και το Χαρτούμ, το αφρικανικό αποτύπωμα της Τουρκίας αυξάνεται, αλλά κυρίως σε ασταθή κράτη και αμφισβητούμενες αρένες. Απέχει πολύ από το να ελέγχει τις θαλάσσιες οδούς της Αφρικής ή να αντικαθιστά τη δυτική ηγεμονία.
Οι εσωτερικές αντιπαραθέσεις, από τα νομικά σκάνδαλα στη Σομαλία μέχρι τις επικρίσεις για την πολιτική της Λιβύης, επηρεάζουν αρνητικά την αξιοπιστία της Άγκυρας. Στο Σαχέλ, η Μόσχα παραμένει ο προτιμώμενος εταίρος για τις κυβερνήσεις.
Μέχρι να διευρυνθεί πέρα από τους εύθραυστους εταίρους και να μετατρέψει το νεοοθωμανικό όραμά της σε βιώσιμη επιρροή, η Άγκυρα θα παραμείνει ένας φιλόδοξος παίκτης.