Ιστορική σύμπτωση για το Πολεμικό Ναυτικό που με διαφορά περίπου ενός αιώνα βλέπει να ξαναζεί την ίδια ιστορία με την προσάραξη της φρεγάτας ΚΑΝΑΡΗΣ. Τότε ο πρωταγωνιστής της ιστορίας ήταν ένα πρωτοεμφανιζόμενο καράβι που έμελλε να γράψει ιστορία με τα κατορθώματα του και να χαραχτεί στις συνειδήσεις όλων των Ελλήνων. Το θωρηκτό Αβέρωφ κάποτε βρέθηκε να πέφτει «θύμα» των υφάλων, αλλά να καταφέρνει να αποκολληθεί χάρις στις μαεστρικές κινήσεις του καπετάνιου.
Ένα περιστατικό όμως που δεν έμελλε να λήξει εκεί, καθώς αυτά που ακολούθησαν σημάδεψαν την μοίρα του θωρηκτού Αβέρωφ και ίσως άλλαξαν τον ρου της . Το ιστορικό θωρηκτό Αβέρωφ παρελήφθη από την Ελλάδα στην Ιταλία στις 16 Μαΐου του 1911. Αμέσως, μετά την παραλαβή και πριν έρθει το θωρηκτό στην αναχωρεί, με εντολή του πρωθυπουργού και υπουργού Ναυτικών Ελευθέριου Βενιζέλου, με προορισμό την Αγγλία για να λάβει μέρος στην τελετή ενθρόνισης του Γεωργίου Ε', παππού της νυν βασίλισσας Ελισάβετ, η οποία και έγινε στις 22 Ιουνίου 1911, στο αβαείο του Γουέστμινστερ.
Παράλληλα, θα παραλάμβανε και τα πυρομαχικά που είχαν παραγγελθεί στην . Να σημειωθεί ότι από το 1910 είχε γίνει μια συμφωνία ανάμεσα στην ελληνική και την αγγλική κυβέρνηση για να ανατεθεί σε μια ομάδα Αγγλων αξιωματικών, με επικεφαλής τον ναύαρχο Τόφνελ (Lionel Grant Tufnell), η αναδιοργάνωση και εκπαίδευση του Ναυτικού. Κυβερνήτης του νεότευκτου θωρηκτού ήταν ο πλοίαρχος Ι. Δαμιανός και το πλήρωμά του -όπως γνωστοποιήθηκε αργότερα- αποτελούνταν από 30 αξιωματικούς και 556 ναύτες, συμπεριλαμβανομένων των υπαξιωματικών.
Το Σάββατο 18 Ιουνίου 1911 το θωρηκτό αναχωρεί από τον κόλπο του Σπίτχεντ, κοντά στο Πόρτσμουθ και κατευθύνεται στο Πλίμουθ. Εκεί, θα έμπαινε σε δεξαμενή για να κάνει καθαρισμό στα ύφαλα. Ομως, λίγο μετά τις 11 το βράδυ και ενώ πλέει στον γεμάτο υφάλους κόλπο προσκρούει σε έναν απ’ αυτούς. Ευτυχώς, όμως, αποκολλήθηκε, χωρίς να χρειαστεί βοήθεια, με τις κατάλληλες κινήσεις και έφτασε στη δεξαμενή.
Η Βενιζέλου προσπάθησε να κρύψει την είδηση, όπως επισημαίνουν σε αλλεπάλληλα δημοσιεύματα οι εφημερίδες της εποχής. Ομως, καθώς οι φήμες αρχίζουν να «οργιάζουν» αναγκάζεται να παράσχει κάποιες πρώτες πληροφορίες. Το συμβάν στην Αγγλία μεταφέρεται στην Ελλάδας ως «» και αμέσως ο πανικός ξεκινά. Το θέμα λαμβάνει πολιτικές προεκτάσες και οι τρείς βουλευτές Λακωνίας Θ. Κουτούπης, Β. Μιχαλέας και ο Ε. Κολουμβάκης, επιτέθηκαν κατά του Πρωθυπουργού και Υπουργού Ναυτικών Ελευθερίου Βενιζέλου.
Τη Δευτέρα 20/6 ορισμένες εφημερίδες κυκλοφορούν με μια ολιγόλογη είδηση, σύμφωνα με την οποία «εγνώσθη εν Αθήναις εξ επισήμου τηλεγραφήματος χωρίς όμως λεπτομερείας ότι το ελληνικόν εύδρομον "Αβέρωφ" πλέον μεταξύ Σπίτχεδ και Σπίδεμβουργ έπαθεν σοβαράν βλάβην» (ημερήσια πειραϊκή εφημερίδα «Σφαίρα»-Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Βουλής).
Το ενδιαφέρον «φουντώνει» και ο Τύπος θέτει «βροχή» από καίρια ερωτήματα. Η εφημερίδα «Αθήναι» του Γεώργιου Πώπ στις 22 Ιουνίου γράφοντας σε ρεπορτάζ ότι στο υπουργείο Ναυτικών επικρατεί «μυστικότης αγρία» και «απόλυτος εχεμύθεια» σε σχόλιό της σημείωνε τα εξής:
«Η Κυβέρνησις εγνώριζε από την Κυριακήν (19/6) το ατύχημα του θωρηκτού μας. Διατί το απέκρυπτε; Διατί μόνον, όταν επληροφορήθη ότι το τραγικόν μυστικόν απεκαλύφθη και εξεδίδετο παράρτημα περιέχον φυσικά τας φήμας, αίτινες διεδίδοντο, έσπευσε να δώση πληροφορίας; Μήπως εγένετο επίτηδες διά να διαδοθή ότι ο "Αβέρωφ" κατεστράφη, ώστε όταν εγνώσθη η αλήθεια να συγχωρήση η δημοσία γνώμη την άλλην συμφοράν μετά των αιτίων και των αφορμών αυτής; Αυτή είναι η μόνη εξήγησις. Και η ψυχολογία δεν απέτυχεν εν τινι μέτρω…».
Η ίδια εφημερίδα αποκάλυψε ότι είχε προηγηθεί άλλο ένα ατύχημα, χωρίς να ανακοινωθεί, που αφορούσε το σπάσιμο μιας αλυσίδας άγκυρας και την απώλειά της ενώ το «Αβέρωφ» ήταν αγκυροβολημένο στο Σπίτχεντ. Από εκεί και πέρα, οι αποκαλύψεις του Τύπου παίρνουν μορφή «καταιγίδας», ενώ και στη Βουλή σε τρεις συζητήσεις αποκαλύπτονται πολλά στοιχεία:
Ο Ελ. Βενιζέλος απαντώντας στις επικρίσεις για το ταξίδι του «Αβέρωφ» στην Αγγλία αναγνώρισε, μεταξύ άλλων, ότι αυτό ήταν (και) επιθυμία του ναυάρχου Τόφνελ (σ.σ. ο Τόφνελ διορίστηκε, τον Ιούλιο του 1911, αρχηγός του στόλου, αλλά δύο χρόνια αργότερα ο ίδιος ο Βενιζέλος ζήτησε την αντικατάστασή του αμφισβητώντας τις πρακτικές του).
Ακόμα, κάτω από το βάρος των αποκαλύψεων και παρά τις αρχικές διαψεύσεις θα αναγκαστεί να παραδεχτεί ότι επί του πλοίου επέβαινε, μεταξύ άλλων Αγγλων, και ο υπασπιστής του Τόφνελ, υποπλοίαρχος Μπόιλ, τον οποίο η κυβέρνηση προόριζε για κυβερνήτη του θωρηκτού σε αντικατάσταση του Ι. Δαμιανού… Ομως, κάτω από το βάρος των αντιδράσεων η κυβέρνηση ανέκρουσε πρύμναν και υποχρεώθηκε να στείλει ως κυβερνήτη τον Παύλο Κουντουριώτη, υπό του οποίου τη διακυβέρνηση το «Αβέρωφ» έγραψε λαμπρές σελίδες.
Ωστόσο, οι ευθύνες του Μπόιλ για το ατύχημα δεν διευκρινίστηκαν ποτέ.
Αρχικά, η εφημερίδα «Χρόνος» σε ανταπόκριση από την Κέρκυρα (25/6/1911) δημοσίευσε επιστολή αξιωματικού του «Αβέρωφ» σε συγγενή του, στην οποία αναφερόταν ότι: «Εις το σκάφος εξετέλει καθήκοντα πλοηγού ο Αγγλος υποπλοίαρχος μέλος της αποστολής. Ο Αγγλος υποπλοίαρχος εβεβαίωσε τον κ. Δαμιανό ότι ουδεμία ανάγκη παρίστατο να παραλάβη πλοηγόν (…). Ο κ. Δαμιανός δεν επέμεινε περισσότερο λόγω αβρότητος προς τον Αγγλον υποπλοίαρχον (σ.σ. ήταν δυνατόν να αρνηθεί γνωρίζοντας ότι ο Αγγλος ήταν υπασπιστής του «αναδιοργανωτή» του ελληνικού Ναυτικού;).
Τοιουτοτρόπως υπό την οδηγίαν τούτου έπλεε το πλοίο ότε προσέκρουσε ήμισυ μίλιον έξωθι της Πλημούθης επί της υφάλου, ήτις εξήχε 30 εκατοστά του μέτρου υπέρ της επιφάνειας της θαλάσσης. Ο κρότος υπήρξεν τρομακτικός. Ολον το πλήρωμα έκλαιεν. Ο κ. Δαμιανός ευρισκόμενος πλησίον του Αγγλου αξιωματικού, κατεταράχθη, ούτος δε εντελώς ψύχραιμος παρέδωσε την κυβέρνησιν του πλοίου και απεμακρύνθη».
Αλλη επιστολή μέλους του πληρώματος έγραφε χαρακτηριστικά: «(…) επεράσαμεν τον Ατλαντικόν ωκεανόν τόσες χιλιάδες μίλια και δεν επάθαμεν τίποτε και τώρα όπου ήλθεν ο Αγγλος μάς κατέστρεψε το πλοίον εδώ εις το μέρος του, το οποίον έπρεπε να γνωρίζη καλλίτερον παντός άλλου» (εφ.« Εμπρός» 26/6).
Οι διενέξεις των αξιωματικών και η εξέγερση στο πλοίο
Την επόμενη μέρα δημοσιεύεται στις εφημερίδες (εφ. «Εμπρός» 27/6) τηλεγράφημα του τότε πρέσβη στο Λονδίνο, Γεννάδιου, που με εντολή της κυβέρνησης εξέταζε την υπόθεση, στο οποίο αναφέρονταν, μεταξύ άλλων, τα εξής: «(…) ο κ. Μπόυλ ανελθών επί της γεφύρας του θωρηκτού ολίγα λεπτά της ώρας προ του ατυχήματος αντελήφθη ότι το πλοίον (…) είχε λοξοδρομήση κατά τινα χιλιοστά της μοίρας προς τ’ αριστερά και εφέρετο προς την ξηράν. Επί του κινδύνου τούτου ο κ. Μπόυλ επέστησε την προσοχή του αξιωματικού της νυκτοφυλακής υποπλοιάρχου Μελά, προς ον συνέστησε να ειδοποιήσει τον κυβερνήτη Δαμιανό για να επανέλθει εις τον φωτεινόν τομέα το πλοίο και αποφύγει προς αριστερά ευρισκομένην ύφαλον.»Κατά το αυτό τηλεγράφημα του κ. Γενναδίου ο υποπλοίαρχος κ. Μελάς απήντησεν εις τον κ. Μπόυλ ότι ειδοποίησε τον κυβερνήτη κ. Δαμιανό αλλά δεν φαίνεται ότι βιάσθη να ανακοινώσει εις τον κ. Δαμιανό την παρατήρηση του κ. Μπόυλ».
Από την πλευρά του ο Μπόιλ στην κατάθεσή του (δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Μακεδονία» στις 11/7/1911-Ψηφιακή συλλογή της Εθνικής Βιβλιοθήκης) ανέφερε, μεταξύ άλλων ότι «(…) υπέδειξα εις τον υποπλοίαρχο Μελάν ότι το ακρωτήριο Μένλα ήτο όλος διόλου πλησίον. Και ο υποπλοίαρχος Μελάς και ο αξιωματικός της πορείας είπεν ότι είχον υποδείξει εις τον κυβερνήτης ότι είχομεν εξέλθη του τομέως και ότι αυτός τους απάντησεν ας περιμένωμεν. Ολίγα δευτερόλεπτα κατόπι το πλοίον προσήραξεν (…)».
Ο ίδιος ο υποπλοίαρχος Μελάς ήταν ανάμεσα στους 5 αξιωματικούς οι οποίοι εφέροντο ως αντίθετοι- πολιτικά- με τον κυβερνήτη Ι. Δαμιανό και καταγγέλλονταν και από το πλήρωμα. Στη δίκη που έγινε κατέθεσε ως μάρτυρας για τη «στάση» και είπε ότι «ουδεμία έλαβε διαταγή παρά του κ. Μπόυλ την οποία να διαβιβάσει προς τον κ. Δαμιανόν».
Ομως, αυτές οι αναφορές έφεραν στην «επιφάνεια» τις διενέξεις ανάμεσα στους αξιωματικούς: Βουλευτές έλεγαν στη Βουλή ότι «διεδόθη ότι εν πλήρει ανωμαλία ευρίσκετο ο κυβερνήτης προς τους άλλους αξιωματικούς» και πως «αναρχία βασιλεύει εις το ναυτικόν» (Π. Καραπάνος), αλλά και πως «υπάρχουν και άλλοι οι οποίοι διαιρούν το ναυτικόν εις δύο κόμματα» (Μιχαλέας).
Στις διενέξεις ανάμεσα στο επιτελείο των αξιωματικών και στον κυβερνήτη, του οποίου το μέρος είχε πάρει το πλήρωμα, αναφερόταν σε ένα από τα τηλεγραφήματά του και ο Ελληνας πρέσβης (εφ. «Αθήναι» 26/6/1911), ενώ ο υποπλοίαρχος Μπουρέκας καταθέτοντας ως μάρτυρας στη διάρκεια της τρίτης μέρας της δίκης στο Ναυτοδικείο Πειραιά εξέφρασε τη γνώμη «ότι η προσάραξις οφείλεται εις αταξίαν προελθούσαν εκ της προς τον κυβερνήτην στάσεως των αξιωματικών και της στάσεως αυτού του κυβερνήτου προς το πλήρωμα» (εφ. «Αθήναι» 19/5/1912). Και το απόλυτο… ελληνικό: Ενώ τις πρώτες ημέρες γινόταν έντονη κριτική στον Ελ. Βενιζέλο, που ως πρωθυπουργός και υπουργός Ναυτικών είχε αφήσει να υπάρχουν διενέξεις και αντιπαλότητες στο Ναυτικό καθώς δεν είχε κάνει βαθιές αλλαγές, ακολούθησε σφοδρή κριτική διότι από το βήμα της Βουλής ανακοίνωσε ότι θα κάνει «εκκαθαρίσεις»...
Η εξέγερση του πληρώματος του «Αβέρωφ» ξεκίνησε, λίγο μετά το ατύχημα και διήρκεσε, χωρίς μεγάλες εντάσεις -όπως αναγνώρισαν όλοι- μέχρι τις 16 Ιουλίου, λίγες μέρες μετά την ανάληψη της διακυβέρνησης του σκάφους από τον Π. Κουντουριώτη. Για τη λήξη της εξέγερσης έγινε αποδεκτό το βασικότερο αίτημά τους για την απομάκρυνση 5 αξιωματικών του πλοίου, στους οποίους καταλόγιζαν άσχημη συμπεριφορά και τους θεωρούσαν υπεύθυνους για την κακή ποιότητα του φαγητού.
Τα αιτήματα των στασιαστών είχαν διατυπωθεί εγγράφως από τις 21 Ιουνίου τόσο στον Αγγλο ναύαρχο Τόφνελ όσο και στον κυβερνήτη Ι. Δαμιανό. Ομως, στη δημοσιότητα έρχονται, αρκετές μέρες αργότερα, στις 15 Ιουλίου, οπότε διαβάζουμε (εφ. «Εμπρός») ότι στο υπόμνημα προς τον Αγγλο ναύαρχο ανέφεραν τα εξής: «Η παρούσα εποχή μάς επέτρεψε του να θεωρούμεθα στρατιώται υπό τύπον μεν φέροντες στολήν, κατ’ ουσίαν δε ως είλωτες απολέσαντες το ύψιστο φρόνημα του στρατιώτου πάσχοντες από ανθρωποφοβίαν (….)
Σας γνωρίζουμε «τα παράπονά μας, ώς και την εσχάτην προδοσίαν μερικών αξιωματικών προς το Εθνος προσαράξαντες το σκάφος εκ προθέσεως έχοντας προσωπικάς εκδικήσεις εναντίον του νυν Κυβερνήτου μας, αλλ' ως μη αρκεσθέντες εις την εσχάτην αυτών προδοσίαν μάς ώθησαν εις κίνημα στασιαστικόν αντιβαίνον τους κανόνες της πειθαρχίας, διά τας εις ημάς διδομένης χειρίστης τροφής, διά την συμπεριφοράν αυτών αποκαλούντες ημάς χαμάληδες κ.λπ. και εσχάτως εφαρμόσαντες την χειροδικίαν».
Στη διάρκεια της δίκης, που έγινε τον Μάιο του 1912, στο Ναυτοδικείο ο μάρτυρας Τηλ. Βούλγαρης είχε μιλήσει για την ακαταλληλότητα των τροφίμων λέγοντας ότι «το κρέας ήτο πολύ και από το πάχος και τον πάγο μάς έκαμε αηδία» και πως «το τυρί δεν τρωγότανε, ήτο σκουληκιασμένο».
Τελικά, με οριακή πλειοψηφία (3-2), με -ουσιαστικά- μοναδικούς μάρτυρες κατηγορίας τους 5 αξιωματικούς, τους οποίους είχαν καταγγείλει οι ναύτες, καταδικάστηκαν συνολικά 6 άτομα ενώ αθωώθηκαν 8. Ως αρχηγοί της εξέγερσης καταδικάστηκαν σε 7ετή κάθειρξη (ειρκτή, λεγόταν τότε) τρεις ναύτες. Επίσης, άλλοι δύο καταδικάστηκαν σε 5 και 2,5 χρόνια φυλάκιση αντίστοιχα, ενώ ένας καταδικάστηκε σε φυλάκιση 2 ετών για συναυτουργία στάσεως.