Ρωσία: Πώς καθοδηγεί τις αποφάσεις για την Ουκρανία χωρίς όπλα - Ο πόλεμος της "πληροφορίας"

 
πουτιν

Πηγή Φωτογραφίας: Associated Press

Ενημερώθηκε: 05/08/25 - 08:54

Ο γνωσιακός πόλεμος ή αλλιώς γνωσιακός αφορά όλα εκείνα τα μέσα που στην ουσία τους επηρεάζουν τους πολίτες ,αλλά και τους κυβερνώντες μιας εμπόλεμης χώρας και τη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Δεν αφορά αμιγώς επιχειρήσεις ψυχολογικού πολέμου αλλά την γενικότερη στρατηγική.

Το Foreign Policy πήρε την σχετική έρευνα του Institute for the Study of War και την εκλαΐκευσε για όλους.

Ελέγχοντας τις αντιδράσεις του αντιπάλου

Η Ρωσία χρησιμοποιεί τον γνωσιακό πόλεμο — μια μορφή πολέμου που εστιάζει στην επηρεασμό της λογικής, των αποφάσεων και των ενεργειών του αντιπάλου — για να εξασφαλίσει στρατηγικούς στόχους που δεν είναι εφικτοί μόνο με τις φυσικές της δυνατότητες.

Δεν είναι η μόνη χώρα που το κάνει αυτό. Η Κίνα, το Ιράν και η Βόρεια Κορέα χρησιμοποιούν επίσης όλο και περισσότερο τον γνωστικό πόλεμο εναντίον των Ηνωμένων Πολιτειών.

Ωστόσο, η Ρωσία έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα επιδέξια στη χρήση του για να βοηθήσει στον πόλεμο της εναντίον της Ουκρανίας, να διαμορφώσει τις αποφάσεις της Δύσης, να διατηρήσει το καθεστώς του Προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν και να καλύψει τις αδυναμίες της Ρωσίας. Ο γνωστικός πόλεμος δεν είναι η μόνη στρατηγική πολεμικής δράσης του Κρεμλίνου.

Ωστόσο, είναι ζωτικής σημασίας να κατανοήσουμε την προσπάθεια του Κρεμλίνου να κάνει τον κόσμο να δει τα πράγματα όπως επιθυμεί η Μόσχα και στη συνέχεια να λάβουμε αποφάσεις με βάση την πραγματικότητα που δημιουργεί το Κρεμλίνο.


Η Ουκρανία αρέσκεται να δείχνει σε φωτογραφίες τα δυτικά αντιαεροπορικά να «πιάνουν τόπο», υπενθυμίζουν την ανάγκη της χώρας σε αντίστοιχα συστήματα.

Ο γνωσιακός πόλεμος επηρεάζει την αντίδραση των αντιπάλων

Ο τελικός στόχος του ρωσικού γνωσιακού πολέμου είναι η βούληση του αντιπάλου να δράσει. Για να επιτύχει περισσότερα, η Ρωσία χρειάζεται οι άλλοι να κάνουν λιγότερα. Η Ρωσία μπορεί να χάσει αν η Δύση αποφασίσει να υποστηρίξει την Ουκρανία.

Οι συνδυασμένες οικονομίες των χωρών του ΝΑΤΟ, των κρατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης που δεν ανήκουν στο ΝΑΤΟ και των ασιατικών συμμάχων των ΗΠΑ επισκιάζουν τη ρωσική οικονομία.

Ο στόχος της Ρωσίας ήταν επομένως να οδηγήσει τις Ηνωμένες Πολιτείες στο συμπέρασμα ότι η επικράτηση της Ρωσίας στην Ουκρανία είναι αναπόφευκτη — ή ακόμη και σύμφωνη με τα συμφέροντα των ΗΠΑ — και ότι η Ουάσιγκτον πρέπει να παραμείνει αμέτοχη.

Δεν πρόκειται απλά για παραπληροφόρηση από ένα μέσο

Ο γνωσιακός πόλεμος δεν είναι απλή παραπληροφόρηση σε τακτικό επίπεδο. Η Ρωσία χρησιμοποιεί όλες τις πλατφόρμες που μεταδίδουν αφηγήσεις —μέσα ενημέρωσης, συνέδρια, διεθνή φόρουμ, διπλωματικά κανάλια, άτομα— ως εργαλεία του γνωσιακού πολέμου της.

Η προσπάθεια υποστηρίζεται επίσης από φυσικές δραστηριότητες. Αυτά τα φυσικά εργαλεία περιλαμβάνουν στρατιωτικές ασκήσεις, σαμποτάζ, κυβερνοεπιθέσεις και πολεμικές επιχειρήσεις.

Το Κρεμλίνο έχει επιτύχει απόλυτα σε αυτή την προσπάθεια να πείσει τους δυτικούς ότι είναι πολύ δύσκολο να γνωρίσουν την πραγματική αλήθεια, πολύ δύσκολο να αντισταθούν στη Ρωσία και πολύ δύσκολο να είναι σίγουροι ποια πλευρά έχει δίκιο και ποια άδικο.

Για παράδειγμα, η Ρωσία εκμεταλλεύεται την λειψανδρία στην Ουκρανία για να υπογραμμίσει πως η αντίσταση απέναντί της είναι χαμένος κόπος, ενώ συνεχώς βγάζει βίντεο από την Ουκρανία, όπου οι στρατολόγοι κυνηγούν βίαια νεαρούς Ουκρανούς για να τους βάλει σε ένα βαν, να τους στείλει στην πρώτη γραμμή και να γυρίσουν σε ένα φέρετρο.


Πύραυλος εδάφους-εδάφους εναντίον τεθωρακισμένου. Το πιο πιθανό να μην είναι από εμπόλεμη σκηνή, αλλά μια στημένη φωτογραφία.

Γεννήθηκε από την ανάγκη και την ευκαιρία

Ο γνωσιακός πόλεμος γεννιέται από την ανάγκη και την ευκαιρία. Η Ρωσία δεν είναι αδύναμη, αλλά είναι αδύναμη σε σχέση με τους στόχους της.

Οι στόχοι του Πούτιν παραμένουν σε μεγάλο βαθμό οι ίδιοι εδώ και χρόνια: δηλαδή, να παραμείνει ισόβιος πρόεδρος, να αποκαταστήσει τη Ρωσίας ως παγκόσμια δύναμη, κάτι που προϋποθέτει την ανάκτηση του ελέγχου επί των πρώην σοβιετικών κρατών και το υπέρ-επιτυχημένο άνοιγμα στην Αφρική και την καθιέρωση μιας παγκόσμιας τάξης στην οποία οι ΗΠΑ θα είναι αποδυναμωμένες, η ενότητα του ΝΑΤΟ θα έχει διαρραγεί και η Ρωσία θα έχει αποφασιστική επιρροή.

Ωστόσο, ο Πούτιν δεν διαθέτει τα μέσα για να επιτύχει τους στόχους του. Η Ρωσία συχνά δεν είναι αρκετά ισχυρή για να επιβάλει τη βούλησή της σε άλλους, ούτε αρκετά ελκυστική για να αποτελέσει τον ιδανικό εταίρο.

Η σφαίρα επιρροής της χώρας είναι σε μεγάλο βαθμό πλασματική. Οι γείτονες της Ρωσίας δεν είναι διατεθειμένοι να επιλέξουν τη χώρα ως αποκλειστικό εταίρο.

Η Ρωσία στερείται επίσης της στρατιωτικής δύναμης για να ελέγχει τους άλλους με τη βία. Θα χρειαζόταν πάνω από 100 χρόνια για να καταλάβει το υπόλοιπο 80% της Ουκρανίας με τον τρέχοντα ρυθμό προώθησής της, υποθέτοντας ότι η Ρωσία μπορεί να αντέξει ατέλειωτες μαζικές απώλειες προσωπικού. Άλλες πρώην σοβιετικές χώρες, όπως η Μολδαβία, έχουν αντισταθεί στις προσπάθειες κυριαρχίας του Κρεμλίνου.

Ο γνωσιακός πόλεμος γεφυρώνει το χάσμα μεταξύ στόχων και μέσων επίτευξης αυτών

Το Κρεμλίνο χρησιμοποιεί τον γνωσιακό πόλεμο για να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ των στόχων και των μέσων του. Η κύρια γνωστική του προσπάθεια είναι να κάνει τον κόσμο να αποδεχτεί, και να μην αντισταθεί ποτέ, στις ρωσικές προϋποθέσεις και ενέργειες.

Η Ρωσία θα έχει περισσότερες πιθανότητες να υποτάξει την Ουκρανία αν το Κρεμλίνο καταφέρει να κάνει τον κόσμο να αποδεχτεί την προϋπόθεση ότι η ρωσική νίκη είναι αναπόφευκτη και ότι η συνεχιζόμενη βοήθεια του Δυτικού κόσμου προς την Ουκρανία είναι μάταιη (σ.σ. κάτι που το έχει επιτύχει σε έναν μεγάλο βαθμό).

Η Ρωσία θα έχει περισσότερες πιθανότητες να επιβάλει τη βούλησή της στους άλλους αν το Κρεμλίνο καταφέρει να κάνει τον κόσμο να αποδεχτεί την προϋπόθεση ότι η Ρωσία απλά δικαιούται τη σφαίρα επιρροής της, όπως συμβαίνει με τις ΗΠΑ ή την Κίνα.

Το Κρεμλίνο προσπαθεί επίσης να παρουσιάσει τη Ρωσία ως δίκαιη, προκειμένου να περιορίσει την αντίσταση στις ρωσικές ενέργειες. Επενδύει τεράστια ενέργεια στην απόρριψη και την απόκρυψη των φρικαλεοτήτων ενός πολέμου, όπως όλα τα σύγχρονα εμπόλεμα μέρη, δίνοντας έμφαση στις παράνομες ενέργειες της άλλης πλευράς.


Η Ρωσία αρέσκεται σε φωτογραφίες πυροβολικού και άλλων όπλων τη στιγμή της εκτόξευσης.

Απόκρυψη αδυναμιών και υπερτονισμός των επιτυχιών

Ο ρωσικός γνωσιακός πόλεμος έχει επίσης ως στόχο να αποκρύψει τις αδυναμίες της Ρωσίας και να δυσφημίσει τους στόχους της.

Σε αντίθεση με την εικόνα που προβάλλει το Κρεμλίνο για τον Πούτιν ως αποτελεσματικό ηγέτη πολέμου, στην πραγματικότητα ο Πούτιν δεν έχει καταφέρει να επιτύχει σχεδόν κανέναν από τους στρατιωτικούς στόχους που έχει θέσει σε διάστημα τριών ετών από την έναρξη του πολέμου, παρά το γεγονός ότι περίπου 1 εκατ. Ρώσοι έχουν σκοτωθεί ή τραυματιστεί στη σύγκρουση.

Όμως το Πογκρόβσκ είναι η επόμενη μεγάλη πόλη που θα πέσει στα χέρια της Ρωσίας και ο Ζελένσκι δεν δείχνει αμετακίνητος στα μάτια των συμμάχων του.

Το Κρεμλίνο υποβαθμίζει τις επιτυχίες της Ουκρανίας, όπως η απελευθέρωση των κατεχόμενων εδαφών, καθώς και τις αποτυχίες της Ρωσίας, όπως η αδυναμία της να προστατεύσει τα διεθνή της σύνορα από την ουκρανική εισβολή στην περιφέρεια του Κούρσκ.

Ως επιστήμη ο γνωσιακός πόλεμος αναπτύχθηκε επί Σοβιετικής Ένωσης

Ο γνωστικός πόλεμος της Ρωσίας προϋπάρχει της διακυβέρνησης του Πούτιν· στην πραγματικότητα, εκτείνεται σε δεκαετίες. Η στρατηγική έχει τις ρίζες της στις σοβιετικές έννοιες του «ανακλαστικού ελέγχου».

Ο σοβιετικός μαθηματικός και ψυχολόγος Βλαντιμίρ Λεφέβρ όρισε τον όρο το 1967 ως μια διαδικασία μεταφοράς των βάσεων για τη λήψη αποφάσεων από τον έναν αντίπαλο στον άλλο, με άλλα λόγια, την προσπάθεια αλλαγής των διαδικασιών συλλογισμού των ανθρώπων για να τους αναγκάσει να καταλήξουν σε συμπεράσματα που, στην περίπτωση αυτή, ταιριάζουν στη Ρωσία και να ενεργήσουν με βάση αυτά τα συμπεράσματα με τρόπους που προωθούν τους στόχους της Ρωσίας.

Ο γνωστικός πόλεμος της Ρωσίας περιλαμβάνει την ανακύκλωση των στρατηγικών και των μέσων επικοινωνίας της Σοβιετικής Ένωσης. Η επίδειξη της συμβατικής ισχύος της των πυρηνικών όπλων, του στόλου και των πυραυλικών συστημάτων της — είναι μια τακτική που οι Σοβιετικοί χρησιμοποιούσαν συχνά στις στρατηγικές επικοινωνιακές τους ενέργειες εναντίον της Δύσης (σ.σ. και το πράττουν όλοι).

Το Κρεμλίνο επένδυσε στην επέκταση της εμβέλειας και των δυνατοτήτων του κρατικού πρακτορείου ειδήσεων TASS (που ιδρύθηκε ως Τηλεγραφικό Πρακτορείο της Σοβιετικής Ένωσης) το 2013 και το 2014. To TASS ήταν μια σημαντική πηγή σοβιετικής εσωτερικής και εξωτερικής προπαγάνδας και ήταν παρούσα σε 116 χώρες κατά τη διάρκεια της κυριαρχίας της Σοβιετικής Ένωσης.


Ουκρανός κυνηγός drone επί το έργον.

Η «εξαγωγή επαναστάσεων» ενάντια στην «εξαγωγή δημοκρατίας»

Το Κρεμλίνο ενέτεινε τις προσπάθειές του στον τομέα του εξωτερικού γνωσιακού πολέμου μετά από μια σειρά ειρηνικών διαδηλώσεων κατά των διεφθαρμένων καθεστώτων στις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες, συμπεριλαμβανομένης της Επανάστασης των Ρόδων στη Γεωργία το 2003 και της Πορτοκαλί Επανάστασης στην Ουκρανία το 2004.

Η προσπάθεια των γειτόνων της Ρωσίας να επιτύχουν μια πιο διαφανή, δυτικού τύπου διακυβέρνηση απειλούσε τον στόχο της Ρωσίας να ελέγχει αυτά τα κράτη, και ο Πούτιν αντιλήφθηκε αυτή την εξέλιξη ως απειλή για το καθεστώς του.

Ο Πούτιν τόνισε κατά τη διάρκεια των ετών ότι το Κρεμλίνο «πρέπει να κάνει ό,τι είναι απαραίτητο ώστε να μην συμβεί ποτέ κάτι παρόμοιο στη Ρωσία», και το Κρεμλίνο ξεκίνησε μια σειρά από επιχειρήσεις πληροφόρησης για να σταματήσει και να αντιστρέψει την απώλεια της ρωσικής επιρροής στην Ουκρανία και σε άλλες πρώην σοβιετικές χώρες.

Αντίστοιχα η Δύση – και ιδιαίτερα οι ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ – επιχειρούσε να ελέγξει τις ίδιες ακριβώς χώρες.

Η Ρωσία άρχισε να σπέρνει αφηγήσεις για τον αυτονομισμό στην Ουκρανία ήδη από το 2004. Μια δεκαετία αργότερα, το 2014, αυτές οι αφηγήσεις χρησιμοποιήθηκαν ως βάση για την υβριδική επιχείρηση της Ρωσίας με στόχο την κατάληψη των ανατολικών και νότιων περιοχών της Ουκρανίας και, αργότερα, την πλήρη εισβολή της το 2022.

Η Ρωσία επένδυσε στα Μέσα Ενημέρωσης

Το Κρεμλίνο έχει δώσει προτεραιότητα στην επέκταση του ομίλου μέσων ενημέρωσης σε παγκόσμιο επίπεδο. Το έγγραφο «Στρατηγική Εξωτερικής Πολιτικής 2016» ανέφερε ως μία από τις προτεραιότητές του την «ενίσχυση της θέσης των ρωσικών μέσων ενημέρωσης στον παγκόσμιο χώρο της πληροφόρησης».

Κατά τη διάρκεια της ίδιας δεκαετίας, οι ελεγχόμενοι από το Κρεμλίνο οργανισμοί μέσων ενημέρωσης RT, TASS και Sputnik ξεκίνησαν μια συντονισμένη προσπάθεια για τη δημιουργία συνεργασιών με ξένα μέσα ενημέρωσης. Το Κρεμλίνο έχει επίσης επενδύσει σε μια γενιά δημοσιογράφων φιλικών προς τη Ρωσία μέσω προγραμμάτων κατάρτισης.

Ορισμένοι Ρώσοι στρατιωτικοί συγγραφείς έχουν υποστηρίξει ακόμη ότι όλες οι δραστηριότητες, συμπεριλαμβανομένων των κινητικών επιχειρήσεων, πρέπει να στοχεύουν στην επίτευξη πληροφοριακών αποτελεσμάτων.

Ο έλεγχος της πληροφορίας ως προτεραιότητα

Η Ρωσική Δογματική για την Ασφάλεια των Πληροφοριών του 2016 προέβλεπε μια ανεξάρτητη ρωσική πολιτική για τις πληροφορίες, την τμηματική διαχείριση του ρωσικού διαδικτύου και την εξάλειψη της εξάρτησης της Ρωσίας από ξένες τεχνολογίες πληροφοριών.

Η χώρα ίδρυσε τη Στρατιωτική-Πολιτική Διεύθυνση το 2018 με σκοπό να ενσταλάξει την ιδεολογία του Κρεμλίνου στις ρωσικές ένοπλες δυνάμεις.

Η Σοβιετική Ένωση ενσωμάτωσε με παρόμοιο τρόπο πολιτικούς αξιωματούχους στο στρατό της, προκειμένου να εξασφαλίσει την ευθυγράμμιση του στρατού με την ιδεολογία και τους στόχους του Κομμουνιστικού Κόμματος.


Εικόνες απόλυτης καταστροφής στο Κραματόρσκ. Παρόλα αυτά οι ουκρανικές πηγές δείχνουν 1 νεκρό και 1 τραυματία.

Ο έλεγχος της πληροφορίας οδηγεί σε έλεγχο του λαού

Ο Πούτιν έχει βασιστεί σε αυτή την ικανότητα όχι μόνο για να διεξάγει πολέμους, αλλά και για να κυβερνά. Στις αρχές της προεδρίας του, οι ρωσικές υπηρεσίες ασφαλείας έκαναν έφοδο σε έναν μεγάλο ανεξάρτητο τηλεοπτικό σταθμό. Μέχρι το 2003, ο Πούτιν είχε καθιερώσει τον κρατικό έλεγχο των ρωσικών μέσων ενημέρωσης.

Κάθε χρόνο από το 2000, το Κρεμλίνο εισάγει νέες μορφές ελέγχου των πληροφοριών, ενώ ο Πούτιν έχει επεκτείνει το καθεστώς λογοκρισίας από την έναρξη της πλήρους εισβολής του στην Ουκρανία.

Τον Απρίλιο, το κράτος καταδίκασε έναν Ρώσο έφηβο σε σχεδόν τρία χρόνια φυλάκισης για τη χρήση ουκρανικής ποίησης του 19ου αιώνα ως μέσο διαμαρτυρίας για τον πόλεμο της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας.

Οι προσπάθειες του Κρεμλίνου να δημιουργήσει μια εθνική πλατφόρμα άμεσων μηνυμάτων είναι από τις πιο πρόσφατες προσπάθειές του να επεκτείνει την παρακολούθηση των εγχώριων επικοινωνιών.

Οι πόλεμοι κερδίζονται στο έδαφος

Όλα αυτά είναι αποτελεσματικά, αλλά μόνο μέχρι ενός σημείου. Ο γνωσιακός πόλεμος επέτρεψε στη Ρωσία να επιτύχει ορισμένα κέρδη που θα ήταν αδύνατα με τις συμβατικές δυνάμεις μόνο.

Το ενημερωτικό υπόβαθρο της κλιμάκωσης της ανησυχίας που προκάλεσε το Κρεμλίνο έχει διαμορφώσει τις αποφάσεις της Δύσης σχετικά με την παροχή στρατιωτικής βοήθειας στην Ουκρανία, με αποτέλεσμα την απώλεια ευκαιριών για την Ουκρανία και πλεονεκτήματα στο πεδίο της μάχης για τη Ρωσία.

Ωστόσο, το Κρεμλίνο εξαρτάται υπερβολικά από τον γνωσιακό πόλεμο. Είναι επίσης ευάλωτο σε πραγματικότητες που υπονομεύουν την αφήγηση μιας ισχυρής Ρωσίας και ενός ισχυρού Πούτιν — μία από τις σημαντικότερες ανεκμετάλλευτες αδυναμίες της Ρωσίας.

Κάθε προσπάθεια παραπληροφόρησης έχει έναν στόχο

Το κλειδί για την άμυνα ενάντια στον ρωσικό γνωστικό πόλεμο είναι να το κάνουμε σε επίπεδο στρατηγικής σκέψης, αντιστέκοντας στην παρόρμηση να κυνηγήσουμε τις τακτικές προσπάθειες παραπληροφόρησης της Ρωσίας.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες πρέπει να κατανοήσουν ποιες προϋποθέσεις θέλει να πιστέψει το Κρεμλίνο, ποιες αποφάσεις της Ουάσιγκτον προσπαθεί να διαμορφώσει και προς υποστήριξη ποιων στόχων και στη συνέχεια να απορρίψουν τις προϋποθέσεις που προσπαθεί να εμφυσήσει το Κρεμλίνο.

Για παράδειγμα, οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν την ευκαιρία να καταρρίψουν την ιδέα ότι η Ρωσία έχει δικαίωμα στην σφαίρα επιρροής που διεκδικεί ή τον ισχυρισμό ότι η Ρωσία θα κερδίσει αναπόφευκτα στρατιωτικά στην Ουκρανία.

Πράξεις εναντίον φημών

Οι ενέργειες είναι συχνά ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για την εξουδετέρωση του γνωσιακού πολέμου.

Ήταν οι επιτυχημένες επιθέσεις με drones και πυραύλους της Ουκρανίας κατά του ρωσικού στόλου της Μαύρης Θάλασσας που ανέτρεψαν την προσπάθεια της Ρωσίας να δημιουργήσει μια ψευδή αντίληψη ότι η Ουκρανία έθετε σε κίνδυνο την παγκόσμια επισιτιστική ασφάλεια.

Η στρατιωτική δράση της Ουκρανίας στέρησε από τη Ρωσία τη δυνατότητα να επιβάλει de facto αποκλεισμό και, ως αποτέλεσμα, επέτρεψε το εμπόριο σιτηρών μέσω της Μαύρης Θάλασσας.


Φυσικά τα εμπόλεμα μέρη δεν ανακοινώνουν τις στρατιωτικές τους απώλειες, για λόγους γοήτρου ή καταρράκωσης του ηθικού.

Εξουδετερώνοντας τα αφηγήματα με την επεξήγηση της αλήθειας είναι αποτελεσματικότερος τρόπος

Ενώ οι συγκεκριμένες ρωσικές αφηγήσεις μπορεί να αλλάξουν, οι ευρύτερες προϋποθέσεις που προσπαθεί να δημιουργήσει το Κρεμλίνο μέσω αυτών των αφηγήσεων δεν αλλάζουν, ούτε και οι γενικοί στόχοι που υποστηρίζει ο γνωσιακός πόλεμος.

Αυτό παρέχει μια ευκαιρία για συστηματική επίγνωση της κατάστασης, ώστε να παρακολουθείται, να προβλέπεται και να εξουδετερώνεται ο ρωσικός γνωστικός πόλεμος.

Η υπερβολική εξάρτηση της Ρωσίας από αυτή την ικανότητα έχει υποβαθμίσει την πραγματική δύναμη της χώρας και έχει φέρει καταστροφή στην κοινωνία της ζημιά από την οποία η Ρωσία θα χρειαστεί γενιές για να ανακάμψει, αν αυτό είναι καθόλου δυνατό.

Η Δύση εξυπηρετείται καλύτερα με την εξουδετέρωση των ρωσικών (ιρανικών, βορειοκορεατικών, κινεζικών) προσπαθειών γνωσιακού πολέμου, αποκαλύπτοντάς τις, προσπαθώντας να απορρίψει τις ψευδείς προϋποθέσεις που επιδιώκουν να δημιουργήσουν και εστιάζοντας στον πραγματικό κόσμο.

Εναλλακτικά θα συνεχίσει να λειτουργεί μέσα στην τεχνητή πραγματικότητα που οι προσπάθειες γνωσιακού πολέμου επιδιώκουν να δημιουργήσουν.

ΑΚΟΛΟΥΘΗΣΤΕ ΜΑΣ ΣΤΟ GOOGLE NEWS ΚΑΝΟΝΤΑΣ ΚΛΙΚ ΕΔΩ