Η Τουρκία συνεχίζει να αρνείται την οικουμενική ιδιότητα του ηγέτη περίπου 300 εκατομμυρίων Ορθόδοξων Χριστιανών παγκοσμίως, αρνούμενη να αναγνωρίσει το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως στην Κωνσταντινούπολη, σύμφωνα με πρόσφατη επιστολή του πρώην αρχηγού των μυστικών υπηρεσιών της Τουρκίας που έγινε ανώτατος διπλωμάτης.
Η επιστολή, την οποία έλαβε το Nordic Monitor, ενημέρωνε τους νομοθέτες στο τουρκικό κοινοβούλιο τον Ιούλιο ότι το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως δεν έχει κανένα ειδικό νομικό ή διεθνές καθεστώς πέρα από τον περιορισμένο ρόλο του ως πνευματικού ηγέτη της ελληνορθόδοξης μειονότητας στην Τουρκία.
Γραμμένη από τον Τούρκο υπουργό Εξωτερικών Χακάν Φιντάν, ο οποίος διετέλεσε αρχηγός των μυστικών υπηρεσιών της χώρας για μια δεκαετία πριν από τον διορισμό του ως υπουργός Εξωτερικών το 2023, η επιστολή κατέστησε σαφές ότι ο οικουμενικός τίτλος που χρησιμοποιείται από το πατριαρχείο δεν έχει καμία νομική ή πολιτική σημασία βάσει του τουρκικού ή διεθνούς δικαίου, θεωρώντας τον αντ' αυτού ως εσωτερικό θεολογικό προσδιορισμό εντός του ορθόδοξου χριστιανικού κόσμου.
Επικαλούμενος ιστορικά αρχεία, ο Φιντάν έγραψε ότι η Συνθήκη της Λωζάνης του 1923, η οποία έθεσε τα θεμέλια της σύγχρονης Τουρκικής Δημοκρατίας, δεν περιέχει διατάξεις σχετικά με το καθεστώς του πατριαρχείου. Αντίθετα, αναφέρθηκε στα πρακτικά της Διάσκεψης Ειρήνης της Λωζάνης στις 10 Ιανουαρίου 1923, όπου συμφωνήθηκε ότι το πατριαρχείο δεν θα ασχολείται πλέον με πολιτικά ή διοικητικά ζητήματα, αλλά θα περιορίζεται αυστηρά σε θρησκευτικά ζητήματα.
«Ο τίτλος «οικουμενικός», που σημαίνει παγκόσμιος, είναι μια έννοια που αφορά τις πνευματικές σχέσεις μεταξύ ενός θεσμού που αντιπροσωπεύει ένα αναγνωρισμένο θρησκευτικό σύστημα και των πιστών του», δήλωσε ο Φιντάν. «Με άλλα λόγια, είναι εσωτερικό ζήτημα του ορθόδοξου κόσμου και της θεολογίας. Σε αυτό το πλαίσιο, ο οικουμενικός χαρακτήρας, ως πνευματικός τίτλος στις σχέσεις με άλλες ορθόδοξες εκκλησίες, αφορά τη χριστιανική θεολογία και σπουδές και δεν συνεπάγεται κανένα δικαίωμα ή προνόμιο στη χώρα μας ή διεθνώς», πρόσθεσε.
Η επιστολή του Τούρκου Υπουργού Εξωτερικών Χακάν Φιντάν επανέλαβε την μακροχρόνια πολιτική της Τουρκίας να αρνείται τον οικουμενικό τίτλο του Ορθόδοξου Πατριαρχείου:
Ο Φιντάν υπογράμμισε ότι ο οικουμενικός πατριάρχης, Βαρθολομαίος Α΄, συμμετέχει περιστασιακά σε διεθνείς συναντήσεις, μερικές από αυτές με τη συμμετοχή της Τουρκίας, αλλά τόνισε ότι σε αυτά τα πλαίσια οι παρεμβάσεις του περιορίζονται σε «πνευματικά ζητήματα». Σημείωσε περαιτέρω ότι στην Τουρκία, ο πατριάρχης δεν χρησιμοποιεί τον «οικουμενικό» τίτλο σε επίσημη αλληλογραφία ή επαφές με κρατικές αρχές.
Ο υπουργός πρόσθεσε ότι η ίδια η Άγκυρα δεν χρησιμοποιεί τον χαρακτηρισμό στις συναλλαγές της με το Πατριαρχείο και δεν έχει καμία υποχρέωση να το πράξει, επικαλούμενος μια γνωμοδότηση της Επιτροπής της Βενετίας του Συμβουλίου της Ευρώπης του 2010, η οποία, όπως υποστήριξε, επιβεβαίωσε ότι η Τουρκία δεν είναι νομικά δεσμευμένη να αναγνωρίσει τον τίτλο.
Το πατριαρχείο, με έδρα την περιοχή Φανάρι της Κωνσταντινούπολης, αναγνωρίζεται διεθνώς ως το «πρώτο μεταξύ ίσων» στον ορθόδοξο χριστιανικό κόσμο, κατέχοντας πνευματική πρωτοκαθεδρία πάνω από περίπου 300 εκατομμύρια πιστούς παγκοσμίως. Για αιώνες, χρησιμοποιεί τον τίτλο «Οικουμενικός Πατριάρχης», έναν χαρακτηρισμό που υιοθετήθηκε για πρώτη φορά κατά τη βυζαντινή εποχή.
Η Τουρκία, ωστόσο, απορρίπτει αυτό το οικουμενικό καθεστώς, επιμένοντας ότι βάσει του πλαισίου της Λωζάνης, ο ρόλος του πατριαρχείου περιορίζεται στην εξυπηρέτηση των θρησκευτικών αναγκών της μικρής ελληνορθόδοξης μειονότητας στη χώρα. Εθνικιστικοί κύκλοι στην Τουρκία συχνά υποστηρίζουν ότι η αναγνώριση του πατριαρχείου ως «οικουμενικού» θα μπορούσε να ανοίξει την πόρτα σε αιτήματα για πολιτικά προνόμια ή διεθνές κύρος συγκρίσιμο με αυτό του Βατικανού.
Τόσο η ισλαμιστική κυβέρνηση του Προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν όσο και ο ακροδεξιός εθνικιστής σύμμαχός του, το Κόμμα Εθνικιστικού Κινήματος (MHP), καθώς και μεγάλα τμήματα της αντιπολίτευσης, συμμερίζονται την ίδια στάση αρνούμενοι αυτό το καθεστώς. Συχνά παρουσιάζουν τις δραστηριότητες του πατριαρχείου ως ύποπτες ή ακόμη και ανατρεπτικές, ισχυριζόμενοι χωρίς αποδεικτικά στοιχεία ότι υπονομεύουν τα θεμέλια της Τουρκικής Δημοκρατίας.
Παρόλο που ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών προσπάθησε να δικαιολογήσει αυτή τη θέση αναφερόμενος στη γνωμοδότηση της Επιτροπής της Βενετίας του 2010, μια προσεκτική ανάγνωση αυτού του εγγράφου προσφέρει ένα πολύ διαφορετικό συμπέρασμα. Ενώ η επιτροπή απέφυγε να κάνει θεολογικές κρίσεις, τόνισε ότι το δικαίωμα της Ορθόδοξης Εκκλησίας να χρησιμοποιεί τους δικούς της τίτλους, συμπεριλαμβανομένου του «οικουμενικού», αποτελεί μέρος της θρησκευτικής ελευθερίας και της θεσμικής αυτονομίας βάσει του Άρθρου 9 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), μιας συνθήκης που είναι δεσμευτική για την Τουρκία.
Η γνωμοδότηση ανέφερε ρητά ότι το πατριαρχείο πρέπει να είναι ελεύθερο να χρησιμοποιεί τον οικουμενικό τίτλο. Επίσης, επέκρινε την απόφαση του Ανώτατου Εφετείου της Τουρκίας του 2007, η οποία έκρινε ότι ο οικουμενικός τίτλος «δεν είχε νομική βάση» στην Τουρκία, χαρακτηρίζοντάς την ακατάλληλη παρέμβαση στην θρησκευτική αυτονομία. Η επιτροπή σημείωσε ότι τα κοσμικά δικαστήρια δεν είναι αρμόδια να αποφασίζουν για θεολογικά ζητήματα.
Η Επιτροπή της Βενετίας απέρριψε περαιτέρω την επίκληση της Τουρκίας στη Συνθήκη της Λωζάνης για την άρνηση του οικουμενικού τίτλου, επισημαίνοντας ότι η συνθήκη δεν αναφέρει τίποτα επί του θέματος και δεν περιέχει καμία απαγόρευση της χρήσης του. Πρόσθεσε ότι η αποτροπή ή η παρεμπόδιση της χρήσης του παραδοσιακού τίτλου από το Πατριαρχείο θα ήταν δύσκολο να δικαιολογηθεί βάσει των προτύπων του ΕΣΔΑ, καθώς θα αποτύγχανε στο κριτήριο της αναλογικότητας.
Παραλείποντας αυτά τα σημεία, ο Φιντάν παρουσίασε μια διαστρεβλωμένη εικόνα της στάσης της Επιτροπής της Βενετίας, υπονοώντας την έγκριση της περιοριστικής προσέγγισης της Τουρκίας, ενώ, στην πραγματικότητα, η επιτροπή επέκρινε ακριβώς το είδος της παρέμβασης που ασκεί η Τουρκία.
Η επιστολή του Φιντάν αντικατοπτρίζει την αποφασιστικότητα της Τουρκίας να κρατήσει τη γραμμή της σε αυτό το ζήτημα εν μέσω ανανεωμένου διεθνούς ελέγχου και καθιστά σαφές ότι το τουρκικό κράτος εξακολουθεί να μαστίζεται από βαθείς φόβους ότι η αναγνώριση του οικουμενικού ρόλου του πατριαρχείου θα μπορούσε να ανοίξει την πόρτα σε διεθνή προνόμια συγκρίσιμα με αυτά του Βατικανού.
Τα τελευταία χρόνια, το Οικουμενικό Πατριαρχείο έχει διαδραματίσει ηγετικό ρόλο στις ορθόδοξες χριστιανικές υποθέσεις, με πιο εμφανή την χορήγηση αυτοκεφαλίας, ή ανεξαρτησίας, στην Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία, μια κίνηση στην οποία η Μόσχα αντιτίθεται έντονα. Η απόφαση αυτή εξόργισε τους νεοεθνικιστές συμμάχους του Ερντογάν, γνωστούς ως Ulusalcılar, μια ομάδα που συχνά ευθυγραμμίζεται με τη Ρωσία, το Ιράν και την Κίνα εναντίον της Δύσης.
Οι δυτικές κυβερνήσεις και η Ευρωπαϊκή Ένωση έχουν επανειλημμένα παροτρύνει την Τουρκία να αναγνωρίσει το οικουμενικό καθεστώς του πατριαρχείου και να ανοίξει ξανά τη Θεολογική Σχολή της Χάλκης, η οποία έκλεισε από τις τουρκικές αρχές το 1971 για να αποτρέψει την εκπαίδευση ορθόδοξων κληρικών. Τον περασμένο μήνα, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ φέρεται να έθεσε το ζήτημα σε συνομιλίες με τον Ερντογάν στον Λευκό Οίκο, αφού η Ελληνορθόδοξη Εκκλησία έθεσε το θέμα μετά την προηγούμενη συνάντηση του Πατριάρχη Βαρθολομαίου με τον Τραμπ.
«Είμαστε έτοιμοι να κάνουμε ό,τι μας αναλογεί σχετικά με το σχολείο Heybeliada», δήλωσε ο Ερντογάν στον Τραμπ κατά τη διάρκεια της συνάντησης. «Θα έχω την ευκαιρία να συζητήσω αυτό το θέμα με τον [Πατριάρχη] Βαρθολομαίο μόλις επιστρέψω».
Η κυβέρνηση Ερντογάν έχει εξετάσει παρόμοιες δυνατότητες στο παρελθόν, αλλά δεν κατάφερε να τηρήσει τις υποσχέσεις που έδωσε στη χριστιανική μειονότητα στην Τουρκία. Το πατριαρχείο εξακολουθεί να στερείται νομικής προσωπικότητας, γεγονός που το αναγκάζει να λειτουργεί μέσω ιδρυμάτων που υπόκεινται σε κρατική εποπτεία.
Επικαλούμενη επιλεκτικά την Επιτροπή της Βενετίας, η Άγκυρα επιδιώκει να ενισχύσει τη νομική της δικαιολόγηση, τονίζοντας μόνο την αναγνώριση από την επιτροπή ότι η ίδια η Τουρκία δεν έχει καμία υποχρέωση να χρησιμοποιεί τον τίτλο. Ωστόσο, οι επικριτές σημειώνουν ότι η ίδια γνώμη τόνισε επίσης το δικαίωμα του πατριαρχείου στην αυτοδιάθεση και προειδοποίησε κατά της κρατικής παρέμβασης, σημεία που απουσιάζουν εμφανώς από την επιστολή του Φιντάν.
Για το πατριαρχείο, η διαμάχη υπογραμμίζει την εύθραυστη ισορροπία που πρέπει να συνεχίσει να διατηρεί, όπως κάνει εδώ και δεκαετίες: να διεκδικεί τον οικουμενικό του ρόλο στην παγκόσμια Ορθοδοξία, ενώ παράλληλα να πλοηγείται προσεκτικά στο περιοριστικό εσωτερικό πλαίσιο της Τουρκίας
Πηγή: nordicmonitor.com