Σπαρμένη απ’ άκρη σ’ άκρη με ηρώα και μνημεία είναι η Ελλάδα, αναδεικνύοντας το αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι η ελευθερία στον τόπο μας έχει κατακτηθεί με αιματοβαμμένους αγώνες. Οι αμέτρητοι αυτοί φάροι εθνικής συλλογικής συνείδησης, από την αρχαιότητα μέχρι τη σύγχρονη εποχή, αντικατοπτρίζουν μια ιστορική διαδρομή γεμάτη από θυσίες απέναντι στον εξωτερικό εχθρό.
Μπορεί βέβαια τις τελευταίες ημέρες, με αφορμή το νέο θεσμικό πλαίσιο για την προστασία και συντήρησή του, την επικαιρότητα να μονοπωλεί το μνημείο του Αγνωστου Στρατιώτη στην πλατεία Συντάγματος, κορυφαίος τόπος τιμής στους πεσόντες διαχρονικά υπέρ της πατρίδας. Ωστόσο, από τον Εβρο μέχρι την Κρήτη υπάρχουν εκατοντάδες «γνωστοί» και «άγνωστοι» στρατιώτες, που στέκουν εκεί σαν αναμμένα καντήλια αιώνιας μνήμης, μόνιμο έναυσμα ιστορικής αυτογνωσίας και ελάχιστος φόρος τιμής για τους χιλιάδες οπλίτες και πολίτες που έδωσαν τη ζωή τους για να ανασαίνει ελεύθερα σήμερα ο ελληνικός λαός.
Είναι τόσο πολλοί οι μαρτυρικοί τόποι σε αυτή τη χώρα, όπως μοναδικά το αποδίδει ο Ρίτσος στο επίγραμμά του για το Δίστομο: «Ω, εσύ διαβάτη, όπου πατήσεις να προσέχεις - εδώ πονά η σιωπή, πονάει κι η πέτρα κάθε δρόμου απ’ τη θυσία κι απ’ τη σκληρότητα του ανθρώπου»...
Καθώς με το πέρασμα του χρόνου η διαρκής μάχη της μνήμης απέναντι στη λήθη αποδεικνύεται άνιση, αξίζει μια, απολύτως ενδεικτική, αναφορά σε τέτοια σημαντικά μνημεία. Κάποια εξ αυτών έχουν ζήσει τις δικές τους περιπέτειες, κάποια άλλα είναι παραμελημένα και σχεδόν ξεχασμένα, ενώ τα περισσότερα ντύνονται στα εθνικά χρώματα κατά τις εκάστοτε επετειακές εκδηλώσεις.
Τα ιστορικά μνημεία αυτού του είδους διαχωρίζονται, σε γενικές γραμμές, σε εκείνα που είναι αφιερωμένα στους άγνωστους πεσόντες, κάτι που ανάγεται στους ηθικούς νόμους και τα πάτρια έθιμα των αρχαίων ελληνικών πόλεων, σε όσα αφορούν μεμονωμένους ήρωες και βέβαια και σε εκείνα που αφορούν τα χιλιάδες γνωστά και καταγεγραμμένα θύματα των κατοχικών δυνάμεων.
Ο πρώτος Aγνωστος Στρατιώτης
Στο πλαίσιο αυτό, το πρώτο μνημείο του Αγνωστου Στρατιώτη στην Ελλάδα δημιουργήθηκε πολύ πριν από την τάση που αναπτύχθηκε στην Ευρώπη μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και ασφαλώς πολύ προτού πάρει τη θέση του το ομώνυμο μνημείο στην πλατεία Συντάγματος το 1932.
Αυτό, λοιπόν, το μνημείο του Αγνωστου Στρατιώτη ή Αταφου Αγωνιστή, διά χειρός του σπουδαίου γλύπτη Γεωργίου Βιτάλη, τοποθετήθηκε στην Ερμούπολη της Σύρου και ήταν αφιερωμένο στους άγνωστους πεσόντες του Αγώνα του 1821. Ωστόσο και αυτό πέρασε από σαράντα κύματα, καθώς, ενώ αποφασίστηκε από τον Δήμο Ερμουπόλεως το 1858, τελικά πέρασαν σχεδόν 30 χρόνια για να ολοκληρωθεί και να τοποθετηθεί.
Αρχικά στήθηκε στον λόφο Δήλι απέναντι από την εκκλησία της Ανάστασης, ένα σημείο κεντρικό, και τα αποκαλυπτήρια έγιναν στις 29 Ιουνίου του 1887. Το Δημοτικό Συμβούλιο, όμως, είχε διαφορετική άποψη και στα τέλη του 1888 αποφάσισε τη μεταφορά του στον μικρό κήπο μπροστά στον ναό του Αγίου Νικολάου, όπου παραμένει μέχρι σήμερα, σχεδόν κρυμμένο και απαρατήρητο από τους κατοίκους και τους επισκέπτες του νησιού.
Η «Κιβωτός Εθνικής Μνήμης»
Και από το παλαιότερο τέτοιο μνημείο πάμε στο πιο πρόσφατο, την «Κιβωτό Εθνικής Μνήμης» στον περιβάλλοντα χώρο του υπουργείου Εθνικής Αμυνας, τα αποκαλυπτήρια της οποίας έγιναν στις 26 Μαρτίου.
Πρόκειται για έργο του κορυφαίου γλύπτη και καθηγητή του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Κώστα Βαρώτσου και είναι αφιερωμένο στους 121.692 (καταγεγραμμένους) πεσόντες των εθνικών αγώνων.
Το μνημείο αποτελείται από κατακόρυφες γυάλινες στήλες πάνω στις οποίες καταγράφονται τα ονόματα των πεσόντων στα πεδία των μαχών της Ελλάδας από το 1830 έως το 1974. Η κατασκευή που ξεκινάει από το έδαφος υψώνεται έως τα 6 μέτρα, ενώ πλαισιώνεται από δύο αλσύλλια με 25 και 28 ελαιόδεντρα, συμβολίζοντας την 25η Μαρτίου 1821 και την 28η Οκτωβρίου 1940 αντίστοιχα.
Οι μαρτυρικοί τόποι
Περισσότεροι από 100 είναι οι μαρτυρικοί τόποι, πόλεις και χωριά που πλήρωσαν βαρύ τίμημα κατά τη μαύρη πενταετία 1940-1945. Μέρη όπου οι κάτοικοί τους εκτελέστηκαν από τις κατοχικές δυνάμεις, χωριά που κάηκαν και καταστράφηκαν ολοσχερώς.
Ορισμένα εξ αυτών, όπως τα Καλάβρυτα και το Δίστομο, είναι γνωστά σε όλο τον κόσμο, καθώς συγκαταλέγονται ανάμεσα στα απεχθέστερα μαζικά εγκλήματα του ναζισμού. Πολλά άλλα όμως παραμένουν στο περιθώριο της Ιστορίας. Σε όλους αυτούς τους αιματοβαμμένους τόπους, ωστόσο, υπάρχουν τα μνημεία που θα θυμίζουν για πάντα την υπέρτατη θυσία, στον βαθμό βέβαια που, πέραν της φυσικής παρουσίας, θα αποκρυσταλλώνουν και θα κινητοποιούν τη συλλογική μνήμη της κοινωνίας για το παρελθόν της.
Στα Καλάβρυτα έλαβε χώρα ένα από μεγαλύτερα εγκλήματα της ναζιστικής Γερμανίας κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν τον Δεκέμβριο του 1943 δυνάμεις της Βέρμαχτ σκότωσαν σχεδόν όλους τους άρρενες κατοίκους, σε αντίποινα για την εκτέλεση Γερμανών στρατιωτών από τον ΕΛΑΣ.
Σύμφωνα με διασταυρωμένες ιστορικές πηγές, από τις 5 έως τις 16 Δεκεμβρίου του 1943 στην ευρύτερη περιοχή των Καλαβρύτων τελέστηκαν από τους ναζί 696 φόνοι, εκ των οποίων οι 487 στα Καλάβρυτα, ενώ κατά άλλες πηγές ο αριθμός των νεκρών προσεγγίζει τους 800. Το έγκλημα ολοκληρώθηκε με την πυρπόληση σχεδόν όλων των σπιτιών των Καλαβρύτων και την ολοσχερή καταστροφή των χωριών Ρογοί, Κερπινή, Στάση Κερπινής, Ανω Ζαχλωρού, Κάτω Ζαχλωρού, Σούβαρδο, Βραχνί, Αγία Κυριακή, Αυλές, Βυσωκά, Φτέρη, Πλατανιώτισσα, Πυργάκι, Βάλτσα, Μελίσσια, Μοναστήρι Ομπλού, Λαπαναγοί, Μάζι, Μαζέικα, Παγκράτι, Μορόχωβα, Δερβένι, Βάλτος, Πλανητέρου, Καλύβια, καθώς και των Μοναστηριών Μεγάλου Σπηλαίου και Αγίας Λαύρας.
Το μεγαλοπρεπές μνημείο των πεσόντων δεσπόζει στην τοποθεσία όπου έγιναν οι περισσότερες εκτελέσεις, ενώ τα Καλάβρυτα αποτελούν την έδρα του Δικτύου Μαρτυρικών Πόλεων και Χωριών της Ελλάδος 1940-1945.
Επίσης, κορυφαία θέση ανάμεσα στους μαρτυρικούς τόπους κατέχει το Δίστομο. Η σφαγή του Διστόμου, όπως έμεινε στην Ιστορία, αναφέρεται στην εκτέλεση 229 αμάχων στις 10 Ιουνίου του 1944 από τμήματα των Ες Ες, σε αντίποινα για ενέδρα ανταρτών. Οι κατοχικές δυνάμεις εισέβαλαν στην κωμόπολη της Βοιωτίας και προέβησαν σε αδιάκριτες εκτελέσεις των κατοίκων της.
Η σφαγή του Διστόμου θεωρείται μία από τις χειρότερες ωμότητες των Γερμανών στην κατεχόμενη Ευρώπη. Στον λόφο Κάναλες, έναν από τους δύο λόφους που ορίζουν το Δίστομο, το μεγαλειώδες μνημείο-μαυσωλείο όπου είναι καταγεγραμμένα τα ονόματα των θυμάτων, προσελκύει το ενδιαφέρον των επισκεπτών και πέραν της περιόδου των τιμητικών εκδηλώσεων.
Ακόμη, στο πέρασμα του Καρακόλιθου Βοιωτίας υπάρχει σύγχρονο μνημείο προς τιμήν των 134 άμαχων πατριωτών που εκτελέστηκαν στις 25 Απριλίου του 1944, εκ των οποίων οι 110 ήταν κρατούμενοι στις Φυλακές Λιβαδειάς. Η σφαγή του Κομμένου στην Αρτα ήταν επίσης μία από τις πιο αποτρόπαιες μαζικές δολοφονίες αμάχων στην ιστορία της γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα. Ελαβε χώρα στις 16 Αυγούστου του 1943 στο χωριό Κομμένο που είναι χτισμένο κοντά στις όχθες του ποταμού Αράχθου. Συνολικά 317 άνθρωποι δολοφονήθηκαν, από τους οποίους 97 νήπια και παιδιά ηλικίας μέχρι 15 ετών και 119 γυναίκες. Σήμερα, στην κεντρική πλατεία του χωριού υπάρχει το μνημείο που είναι αφιερωμένο στους πεσόντες και κάθε χρόνο στις 16 Αυγούστου διεξάγονται οι εκδηλώσεις μνήμης προς τιμήν τους.
Στις 5 Απριλίου του 1944 ήταν η σειρά της Κλεισούρας Καστοριάς να ζήσει τη ναζιστική θηριωδία. Μετά την επίθεση αντιστασιακής ομάδας, ισχυρές κατοχικές δυνάμεις εισέβαλαν στην Κλεισούρα, με αποτέλεσμα 280 άμαχοι να εκτελεστούν ή να καούν ζωντανοί. Μεταξύ αυτών, ολόκληρες οικογένειες που ξεκληρίστηκαν, έγκυες γυναίκες που ξεκοιλιάστηκαν και μητέρες που έπεσαν νεκρές με τα παιδιά τους στην αγκαλιά.
Το ολοκαύτωμα της Κλεισούρας λέγεται ότι προβλημάτισε ακόμη και ανώτατους Γερμανούς αξιωματούχους. Το 1998 το ελληνικό κράτος χαρακτήρισε την Κλεισούρα μαρτυρικό χωριό, όπου δεσπόζει το μεγάλο μνημείο με τα ονόματα των θυμάτων.
Λίγες ημέρες αργότερα, στις 23 και 24 Απριλίου του 1944, οι Γερμανοί μαζί με τους συνεργάτες τους περικύκλωσαν το χωριό Πύργοι Εορδαίας (παλαιότερα, Καστράνιτσα), καθώς θεωρούσαν ότι είναι κέντρο δράσης αντιστασιακών οργανώσεων. Εκεί δολοφόνησαν εν ψυχρώ 331 αθώους κατοίκους, ενώ παράλληλα λεηλάτησαν και πυρπόλησαν όλα τα σπίτια του χωριού. Ανάμεσα στα θύματα ήταν 159 παιδιά, από ολίγων ημερών μέχρι 16 ετών. Χαρακτηριστικό της θηριωδίας είναι ότι πολλά από τα θύματα βρήκαν τραγικό θάνατο μέσα στις χορταποθήκες όπου τους έκλεισαν οι Γερμανοί και τους έκαψαν ζωντανούς. Στο συγκεκριμένο σημείο ανεγέρθηκε πρόσφατα μνημείο από τον σύλλογο Ολοκαυτώματος Πύργων «Ιερή Μνήμη», ενώ υπάρχει και προγενέστερο σε άλλο σημείο του χωριού.
Τα παραπάνω είναι ελάχιστα από τα χωριά και τις κωμοπόλεις που βίωσαν την κτηνωδία των κατακτητών, ανάμεσα στα οποία περιλαμβάνονται εκείνα του Φαναρίου Πρέβεζας, της Μουσιώτιτσας και των Λιγκιάδων Ιωαννίνων, του Δομοκού Λαμίας, του Καρπενησίου, του Αλμυρού Βόλου, της Δράκειας Μαγνησίας, του Μονοδενδρίου Λακωνίας, των Φαρσάλων Λάρισας, της Τσαριτσάνης και του Δομένικου Ελασσόνας, των Κερδυλίων Σερρών, του Δοξάτου και της Προσοτσάνης Δράμας, του Χορτιάτη Θεσσαλονίκης, του Μεσόβουνου Κοζάνης και πολλών άλλων.
Ενα ακόμη ιδιαίτερο μνημείο είναι αυτό για τους πεσόντες του Ελληνικού Ιππικού το 1940. Είναι αφιερωμένο στους αξιωματικούς και οπλίτες που έπεσαν στον Πόλεμο του 1940, κατά τη νίκη της Ελληνικής Μεραρχίας Ιππικού κατά της Ιταλικής Μεραρχίας των Αλπινιστών. Βρίσκεται στο Μέτσοβο και αποτελείται από ανάγλυφη μεταλλική παράσταση με έφιππους στρατιώτες, από τέσσερις κάθετες μαρμάρινες στήλες με τα ονόματα των πεσόντων, αλλά και από ένα (μεταγενέστερο) άρμα μάχης Μ24, το οποίο αναδεικνύει τη μετάβαση από το Ιππικό στα Τεθωρακισμένα.
Η Μάχη της Κρήτης
Ιδιαίτερη θέση στην Ελληνική Ιστορία κατέχει βεβαίως η Μάχη της Κρήτης (20-31 Μαΐου 1941), για την οποία υπάρχουν αρκετά μνημεία στη Μεγαλόνησο.
Το πιο κεντρικό είναι αυτό που βρίσκεται στο πάρκο Γεωργιάδη, στην καρδιά της πόλης του Ηρακλείου. Μια γλυπτική σύνθεση του Γιάννη Κανακάκη προς τιμήν των Ελλήνων αλλά και των Βρετανών, Αυστραλών και Νεοζηλανδών συμμάχων που έδωσαν τη ζωή τους πολεμώντας στη Μάχη της Κρήτης τον Μάιο του 1941.
Εργο του ιδίου είναι και μέρος του μνημείου των 110 Μαρτύρων στην παραλία Μισίρια του Ρεθύμνου, αφιερωμένο στα 110 θύματα που εκτελέστηκαν από τους ναζί στα τέλη Μαΐου και στις αρχές Ιουνίου του 1941, ως αντίποινα για την ηρωική αντίσταση των Κρητών. Σε τέσσερις επιγραφές αναγράφονται τα ονόματα των 110 εκτελεσθέντων, ενώ νεότερες μελέτες υποστηρίζουν ότι ο αριθμός των νεκρών ανέρχεται σε 111.
Στο Κολυμπάρι Χανίων, λίγο μετά τη Μονή Οδηγήτριας, σε ένα σημείο με ανεμπόδιστη θέα προς τη θάλασσα, στέκει και το Μνημείο Πεσόντων Ευελπίδων κατά τη Μάχη της Κρήτης, που πολέμησαν ηρωικά μαχόμενοι μέχρις ότου έπεσε το αεροδρόμιο στο Μάλεμε. Ακόμη, στην πλατεία Ελευθερίας στο κέντρο της πόλης του Ηρακλείου βρίσκεται το μνημείο του Αγνωστου Στρατιώτη -έργο του Χριστόφορου Νατσίου-, που είναι κατασκευασμένο από πεντελικό μάρμαρο προς τιμήν των πεσόντων των πολέμων 1912-1922.
Τα δικά της μαρτυρικά χωριά έχει ασφαλώς και η Κρήτη, όπως η Κάνδανος όπου στις 3 Ιουνίου του 1941 οι Γερμανοί κατακτητές εκτέλεσαν 180 από τους κατοίκους της και την κατέστρεψαν ολοσχερώς, καθώς και τα Ανώγεια, επίσης με εκατόμβη νεκρών, τα οποία επιχείρησαν, ανεπιτυχώς, να σβήσουν από τον χάρτη.
Η Εθνική Αντίσταση
Ενα ξεχωριστό κεφάλαιο συνιστούν οι τόποι που έχουν συνδεθεί με ηρωικές πράξεις των αντιστασιακών ομάδων κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Μεταξύ των κορυφαίων, η Γέφυρα του Γοργοπόταμου, ένα ζωντανό μνημείο της νεότερης στρατιωτικής Ιστορίας και της ενωμένης -σε αυτή την περίπτωση- ελληνικής αντίστασης. Τη νύχτα της 25ης προς 26η Νοεμβρίου του 1942 η γέφυρα καταλήφθηκε με επιτυχία από ομάδες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ, που σε συνεργασία με Βρετανούς αλεξιπτωτιστές την ανατίναξαν, με αποτέλεσμα τη διακοπή της σιδηροδρομικής σύνδεσης με το λιμάνι του Πειραιά για έξι εβδομάδες, εμποδίζοντας τον ανεφοδιασμό των στρατευμάτων του Ρόμελ στη Βόρεια Αφρική. Το σαμποτάζ προσέφερε πολύτιμο χρόνο σε όσους πολεμούσαν κατά των Γερμανών και θεωρείται καθοριστικό για την έκβαση του Β’› Παγκοσμίου Πολέμου.
Το 1982 καθιερώθηκε η επέτειος της ανατίναξης ως ημέρα εορτασμού της Εθνικής Αντίστασης.
Στον ευρύτερο χώρο της γέφυρας υπάρχει μνημείο, ενώ το 1985 τη δική του πρωτοποριακή πρόταση δημιούργησε και ο σπουδαίος Γιώργος Ζογγολόπουλος, με το γλυπτό του να βραβεύεται σε σχετικό διαγωνισμό του υπουργείου Πολιτισμού και για την ανέγερση Μνημείου Εθνικής Αντίστασης στον Γοργοπόταμο.
Καισαριανή και Κοκκινιά
Δύο από τους πιο εμβληματικούς τόπους μνήμης και θυσίας συμβολίζουν τα μνημεία για τη βάρβαρη εκτέλεση των 200 αγωνιστών στην Καισαριανή και για το αντίστοιχο μακελειό με το μπλόκο της Κοκκινιάς.
Οι εκτελέσεις στο Σκοπευτήριο Καισαριανής ήταν σχεδόν καθημερινό φαινόμενο στη διάρκεια της Κατοχής. Ωστόσο, την Πρωτομαγιά του 1944, ως αντίποινα για την εκτέλεση του Γερμανού στρατηγού Φραντς Κρεχ στον δρόμο Σπάρτης - Μολάων, οι κατακτητές αποφάσισαν την εκτέλεση 200 πατριωτών που κρατούνταν στις Φυλακές Χαϊδαρίου. Οι περισσότεροι από τους εκτελεσθέντες είχαν παραδοθεί στις δυνάμεις Κατοχής από το προηγούμενο καθεστώς της 4ης Αυγούστου, ενώ η συντριπτική πλειονότητα ήταν μέλη του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Πρόκειται για μία από τις μεγαλύτερες σφαγές που διέπραξαν οι Γερμανοί στην Ελλάδα και έκτοτε το Σκοπευτήριο θεωρείται από τους ιερότερους τόπους της Αντίστασης.
Αντίστοιχης αγριότητας ήταν το Μπλόκο της Κοκκινιάς στις 17 Αυγούστου του 1944, που συντελέστηκε από τις δυνάμεις Κατοχής σε συνεργασία με τα Τάγματα Ασφαλείας. Ο συνολικός αριθμός των εκτελεσθέντων και όσων έπεσαν σε διάφορα σημεία της Κοκκινιάς υπολογίζεται ότι ξεπερνά τους 300, ενώ εκατοντάδες στάλθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης της Γερμανίας, της Αυστρίας και της Πολωνίας. Μόνο στη μάντρα του παλιού ταπητουργείου εκτελέστηκαν 75 άτομα. Σε αυτό το σημείο υπάρχει κεντρικός μνημειακός χώρος, ενώ μνημεία και αναμνηστικές πλάκες έχουν τοποθετηθεί και σε άλλα σημεία της πόλης.
Ενας ακόμη τόπος θυσίας βρίσκεται στον χώρο του Βοτανικού Κήπου Διομήδους στο Χαϊδάρι, όπου εκτελέστηκαν 72 Ελληνες αντιστασιακοί. Τα ξημερώματα της 8ης Σεπτέμβρη του 1944 οι Γερμανοί λίγο πριν από την αποχώρησή τους από την Ελλάδα συγκέντρωσαν από τις φυλακές όσους αντιστασιακούς θεωρούσαν σκληρότερους, μεταξύ των οποίων η Λέλα Καραγιάννη, ο Μανώλης Λίτινας και αρκετοί ακόμη που στελέχωναν τη λεγόμενη «Αόρατη Στρατιά», μια ανεξάρτητη αντιστασιακή ομάδα με σπουδαία δράση και προσφορά.
Αυτοί οι ήρωες έπεσαν από τα άνανδρα πυρά τραγουδώντας τον Εθνικό Υμνο. Μάλιστα ο Μανώλης Λίτινας κατά τη μεταφορά του μέχρι το Χαϊδάρι πρόλαβε να γράψει και να πετάξει στον δρόμο ένα... τελευταίο σημείωμα που διασώζεται μέχρι σήμερα και το οποίο έγραφε: «Σήμερα το πρωί τουφεκιζόμεθα. Πέφτομε για την πατρίδα με γέλιο στα χείλη για τη λευτεριά».
Στο μνημείο, όπου κάθε χρόνο στις 8 Σεπτεμβρίου γίνεται μια μικρή τελετή, είναι χαραγμένα τα ονόματα των 59 εκτελεσθέντων, με την υποσημείωση ότι «13 άρρενες δεν έχουν αναγνωριστεί», αλλά και το σημείωμα του Μανώλη Λίτινα.
Τα κολαστήρια
Εκατοντάδες αγωνιστές άφησαν την τελευταία τους πνοή στα διάφορα κολαστήρια των κατοχικών δυνάμεων, που λειτουργούσαν ως χώροι κράτησης και ανακρίσεων με απάνθρωπα βασανιστήρια.
Μεταξύ αυτών και ένας από τους ελάχιστους που διασώζονται είναι τα υπόγεια του κτιρίου επί της οδού Κοραή 4 στο κέντρο της Αθήνας, όπου βρίσκονταν τα κρατητήρια της γερμανικής Κομαντατούρ. Αν και δεν υπάρχει μνημείο, μια πινακίδα που γράφει «Τόπος Ιστορικής Μνήμης 1941-1944» υπενθυμίζει στους επισκέπτες την αιματηρή προϊστορία του χώρου. Στα υπόγεια, 6 μέτρα κάτω από την επιφάνεια του εδάφους, βρίσκονταν τα κελιά των κρατουμένων, ενώ σώζονται μέχρι σήμερα οι επιγραφές τους στους τοίχους και διάφορα αντικείμενα.
Το δεύτερο γνωστό κολαστήριο ήταν το αρχηγείο της Γκεστάπο στην οδό Μέρλιν. Εκεί μαρτύρησαν χιλιάδες Ελληνες πατριώτες που μετά τη σύλληψη και τον βασανισμό τους είτε εκτελούνταν επιτόπου είτε οδηγούνταν στο Χαϊδάρι, στο Σκοπευτήριο Καισαριανής ή αλλού. Υπολογίζεται ότι στους δύο παραπάνω τόπους εκτελέστηκαν πάνω από 300 άνθρωποι. Το παλαιό κτίριο της οδού Μέρλιν δεν υπάρχει πλέον, καθώς εδώ και χρόνια έχει χτιστεί συγκρότημα γραφείων και εμπορικό κατάστημα. Υπάρχει όμως ένα μνημείο του γλύπτη Θανάση Απάρτη προς τιμήν όσων έπεσαν και βασανίστηκαν, με την επιγραφή «Εδώ ήτανε το κολαστήριο της Γκεστάπο 1941-1944».
Πηγή: protothema.gr