Η Ουκρανία βρίσκεται σήμερα στο επίκεντρο μιας ριζικής μετάβασης στον τρόπο διεξαγωγής των σύγχρονων πολέμων. Την ώρα που στο ουκρανικό μέτωπο διαμορφώνεται ένα νέο μοντέλο σύγκρουσης, μεγάλο μέρος του πλανήτη εξακολουθεί να προετοιμάζεται για πολέμους άλλης εποχής. Οι ευρωπαϊκοί στρατοί εμφανίζονται αξιόμαχοι κυρίως στα χαρτιά, ενώ το κύρος της στρατιωτικής υπεροχής των Ηνωμένων Πολιτειών στηρίζεται σε νίκες του παρελθόντος.
Η εικόνα αυτή δεν είναι πρωτόγνωρη. Στις αρχές του 1940, Πολωνοί αξιωματικοί είχαν προειδοποιήσει τους Γάλλους για τις νέες τακτικές του γερμανικού blitzkrieg, χωρίς όμως να εισακουστούν. Λίγο αργότερα, η Γαλλία κατέρρευσε. Αν και σήμερα υπάρχει ακόμη χρόνος για προσαρμογή στις αλλαγές που συντελούνται, το περιθώριο στενεύει επικίνδυνα.
Ένα από τα βασικά διδάγματα του πολέμου στην Ουκρανία αφορά τον ρόλο του ανθρώπινου δυναμικού. Οι στρατιώτες αποτελούν πλέον τον πιο πολύτιμο, ευάλωτο και δύσκολα αναπληρώσιμο πόρο στο πεδίο της μάχης. Ταυτόχρονα, οπλικά συστήματα που κυριάρχησαν στις στρατιωτικές θεωρίες των προηγούμενων δεκαετιών –όπως τα άρματα μάχης και το κλασικό πυροβολικό– χάνουν σταδιακά τη σημασία τους, καθώς είναι πανάκριβα και λιγότερο αποτελεσματικά απέναντι στις νέες τεχνολογίες.
Από το 2022 και μετά, τα μη επανδρωμένα συστήματα έχουν εξελιχθεί σε βασικό πυλώνα της σύγχρονης στρατιωτικής στρατηγικής. Η χρήση τους μετασχηματίζει τη δομή των στρατών και τον ρόλο του μεμονωμένου μαχητή. Τα τηλεχειριζόμενα μέσα απαιτούν μικρότερα πληρώματα, είναι πιο ευέλικτα και φθηνότερα, ενώ η μαζική παραγωγή τους αυξάνει εκθετικά τη δύναμή τους στο πεδίο της μάχης.
Όλο και περισσότεροι στρατιώτες λειτουργούν πλέον ως χειριστές drones, ενώ όσοι παραμένουν σε συμβατικούς ρόλους περιορίζονται σε ειδικές αποστολές, φύλαξη ή υποστήριξη της εφοδιαστικής αλυσίδας. Η ουκρανική εμπειρία έχει δείξει ότι το σύγχρονο πεδίο μάχης περιλαμβάνει μια «ζώνη θανάτου» βάθους έως και 40 χιλιομέτρων, η οποία καλύπτει ολόκληρο το μέτωπο και ελέγχεται από drones που πλήττουν κάθε κίνηση πεζικού ή εξοπλισμού. Οι επιχειρήσεις διεξάγονται όλο και περισσότερο από χειριστές που βρίσκονται μακριά από το μέτωπο ή σε υπόγειες εγκαταστάσεις.
Σε αυτές τις συνθήκες, οι μαζικές επιθετικές ενέργειες και οι θεαματικές διασπάσεις θεωρούνται καταδικασμένες. Αντί για φάλαγγες αρμάτων και μονομαχίες πυροβολικού, οι επιχειρήσεις απαιτούν διασπορά δυνάμεων, εκτεταμένη παραλλαγή και σταδιακή μετατόπιση της ζώνης ελέγχου προς τα μετόπισθεν του αντιπάλου.
Καθοριστικό ρόλο παίζει η ικανότητα ταχείας παραγωγής μεγάλου αριθμού φθηνών drones και η συνεχής αναβάθμιση των συστημάτων ελέγχου τους. Οι πρώτες τακτικές χρήσης μεμονωμένων drones ανήκουν ήδη στο παρελθόν. Η τεχνητή νοημοσύνη επιτρέπει πλέον τον συντονισμό ολόκληρων «σμηνών», δίνοντας τη δυνατότητα σε έναν μόνο χειριστή να ελέγχει εκτάσεις πολλών χιλιομέτρων στο μέτωπο. Το αποτέλεσμα είναι λιγότερη ανάγκη για μαζική επιστράτευση και μεγαλύτερη έμφαση στην εξειδίκευση και την τεχνογνωσία.
Οι συγκρούσεις τείνουν να εξελιχθούν σε δύο βασικά σενάρια: είτε σε ταχεία κατάρρευση ενός απροετοίμαστου αντιπάλου είτε σε έναν παρατεταμένο, στατικό πόλεμο, παρόμοιο με εκείνον του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Σε αυτή την περίπτωση, κρίσιμη σημασία έχει ο έλεγχος της ζώνης μάχης, η διασφάλιση των γραμμών ανεφοδιασμού και η παράλληλη αποδυνάμωση της εφοδιαστικής ικανότητας του αντιπάλου.
Η προστασία και η διακοπή των logistics αναδεικνύονται σε στρατηγικό στόχο. Αυτό προϋποθέτει τη χρήση μεταφορικών drones που μπορούν να κινούνται ανεξάρτητα από οδικά δίκτυα και να παρακάμπτουν ναρκοπέδια, καθώς και κινητά συστήματα αεράμυνας με drones-αναχαιτιστές για την προστασία κρίσιμων υποδομών.
Σε στρατηγικό επίπεδο, βασικοί στόχοι είναι πλέον τα εργοστάσια όπλων, τα κέντρα διοίκησης και οι αποθήκες, συχνά καλά προστατευμένα ή υπόγεια. Η προσβολή τους απαιτεί κατευθυνόμενα όπλα και εναέρια μέσα, γεγονός που ωθεί τους στρατιωτικούς σχεδιαστές να εγκαταλείψουν τα επανδρωμένα αεροσκάφη και να στραφούν σε επαναχρησιμοποιούμενα στρατηγικά drones.
Οι δοκιμές πλήρως μη επανδρωμένων αεροσκαφών βρίσκονται ήδη σε εξέλιξη, ανοίγοντας τον δρόμο για τη μαζική χρήση κατευθυνόμενων βομβών χαμηλότερου κόστους, αλλά και για drones που λειτουργούν ως «ιπτάμενα αεροπλανοφόρα» καμικάζι drones.
Ανάλογες εξελίξεις καταγράφονται και στη θάλασσα, όπου τα ουκρανικά ναυτικά drones έχουν προκαλέσει σοβαρά πλήγματα στον ρωσικό στόλο της Μαύρης Θάλασσας και σε δεξαμενόπλοια που συνδέονται με τη ρωσική «σκιώδη» ναυτιλία.
Για τη διασφάλιση της εθνικής ασφάλειας, τα κράτη καλούνται να επενδύσουν μαζικά στην παραγωγή μη επανδρωμένων συστημάτων και εξαρτημάτων τους. Η κυριαρχία της Κίνας στην παραγωγή βασικών εξαρτημάτων συνιστά στρατηγική πρόκληση για όσες χώρες φιλοδοξούν να διατηρήσουν γεωπολιτικό ρόλο.
Παρά τις εκτιμήσεις ορισμένων στρατιωτικών κύκλων του ΝΑΤΟ ότι η τεχνολογία καθιστά τον πόλεμο φθηνότερο, η πραγματικότητα δείχνει το αντίθετο: το χαμηλότερο κόστος ανά όπλο αντισταθμίζεται από την ανάγκη μαζικής χρήσης τους.
Τέλος, καθοριστικός είναι και ο ρόλος των ψηφιακών επικοινωνιών. Χωρίς αξιόπιστα δίκτυα τύπου Starlink, ο συντονισμός, η συλλογή δεδομένων και η διοίκηση καθίστανται αδύνατες, ενώ η κυβερνοπόλεμος αναδεικνύεται σε κρίσιμο πεδίο αντιπαράθεσης.
Η τεχνολογική καινοτομία πρέπει πλέον να αντιμετωπίζεται ως εθνική προτεραιότητα στους αμυντικούς προϋπολογισμούς. Πάνω απ’ όλα, όμως, απαιτείται μια βαθιά αλλαγή νοοτροπίας στη στρατιωτική ηγεσία. Τα παλιά δόγματα πρέπει να αναθεωρηθούν ριζικά και, όπως δείχνει η ουκρανική εμπειρία, οι νικητές του μέλλοντος θα είναι όσοι προσαρμοστούν εγκαίρως – οι υπόλοιποι θα βρεθούν αντιμέτωποι με την ήττα.