Σε ένα ιδιαίτερα σύνθετο και νομικά αχαρτογράφητο πεδίο φαίνεται να εισέρχεται η Ευρωπαϊκή Ένωση με την πρότασή της για τη χορήγηση ενός λεγόμενου «δανείου αποζημίωσης» προς την Ουκρανία, εξέλιξη που εγείρει σοβαρά ερωτήματα ως προς τη νομιμότητα και τις πιθανές συνέπειες του εγχειρήματος. Όπως επισημαίνουν νομικοί και ακαδημαϊκοί, η πρωτοβουλία αυτή καθιστά εξαιρετικά δύσκολη την πρόβλεψη της έκβασης ενδεχόμενων δικαστικών προσφυγών.
Σύμφωνα με το Reuters, το σχέδιο της Κομισιόν προβλέπει τη συγκέντρωση έως και 90 δισ. ευρώ την περίοδο 2026–2027, με στόχο την οικονομική και αμυντική στήριξη της Ουκρανίας στον πόλεμο απέναντι στη Ρωσία. Η χρηματοδότηση θα βασιστεί έμμεσα στα ρωσικά κρατικά περιουσιακά στοιχεία που έχουν «παγώσει» από τη Δύση μετά τη ρωσική εισβολή του 2022.
Από τα περίπου 300 δισ. ευρώ ρωσικών κρατικών κεφαλαίων που έχουν ακινητοποιηθεί παγκοσμίως, τα 210 δισ. βρίσκονται εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης και κυρίως στο Βέλγιο, όπου φυλάσσονται μέσω του διεθνούς κεντρικού αποθετηρίου τίτλων Euroclear. Η γεωγραφική αυτή συγκέντρωση εξηγεί και τις έντονες ανησυχίες των βελγικών αρχών.
Ο πρωθυπουργός του Βελγίου, Μπαρτ Ντε Βέβερ, έχει εκφράσει επανειλημμένα φόβους ότι, σε περίπτωση επιτυχούς νομικής προσφυγής από τη Ρωσία, το οικονομικό βάρος ενδέχεται να πέσει δυσανάλογα στις Βρυξέλλες. Για τον λόγο αυτό, ζητεί να υπάρξει συλλογική ανάληψη ευθύνης από όλα τα κράτη-μέλη της ΕΕ, αλλά και συμμετοχή χωρών της G7 που κατέχουν επίσης ρωσικά περιουσιακά στοιχεία, όπως η Βρετανία, ο Καναδάς και η Ιαπωνία.
Πέρα από το ενδεχόμενο δικαστικών αξιώσεων, το Βέλγιο εκφράζει ανησυχία και για πιθανά ρωσικά αντίποινα, καθώς η Μόσχα έχει απειλήσει να στοχοποιήσει επιχειρήσεις και φυσικά πρόσωπα σε «φιλικές» δικαιοδοσίες. Επιπλέον, υπάρχει προβληματισμός για τη ρευστότητα της Euroclear, σε περίπτωση που κληθεί να διευθετήσει ταχύτατα αξιώσεις ή δικαστικές αποφάσεις, με τα κράτη της ΕΕ να επωμίζονται από κοινού το κόστος.
Πιθανοί προσφεύγοντες κατά του σχεδίου θεωρούνται η ίδια η Ρωσία, το Βέλγιο και η Euroclear. Η Μόσχα θα μπορούσε να κινηθεί νομικά είτε ενώπιον του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης είτε αξιοποιώντας μια διμερή επενδυτική συνθήκη του 1989 μεταξύ Βελγίου και Σοβιετικής Ένωσης. Βάσει αυτής, ακόμη και η ρωσική κεντρική τράπεζα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «επενδυτής», ανοίγοντας τον δρόμο για διαιτησία, πιθανώς στη Στοκχόλμη ή υπό την αιγίδα του ΟΗΕ.
Αντίστοιχα, το Βέλγιο ή η Euroclear θα μπορούσαν να προσφύγουν είτε σε εθνικά δικαστήρια είτε απευθείας στο ΔΕΕ. Αντίθετα, η Ρωσία δεν έχει πρόσβαση ούτε στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο ούτε στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, καθώς δεν αναγνωρίζει τη δικαιοδοσία τους.
Νομικοί εμπειρογνώμονες τονίζουν ότι η Κομισιόν έχει επιλέξει προσεκτικά να αποφύγει την άμεση απαλλοτρίωση των ρωσικών περιουσιακών στοιχείων. Αντί αυτού, το σχέδιο βασίζεται στον δανεισμό με εγγύηση τα έσοδα από τα ληξιπρόθεσμα χρεόγραφα που βρίσκονται στους λογαριασμούς της Euroclear. Ο μηχανισμός χαρακτηρίζεται προσωρινός και δυνητικά αναστρέψιμος, σε περίπτωση που η Ρωσία τερματίσει τον πόλεμο.
Επιπλέον, επισημαίνεται ότι ο πόλεμος της Μόσχας έχει κριθεί παράνομος από διεθνή δικαστήρια, γεγονός που ενισχύει το επιχείρημα της ΕΕ ότι η δέσμευση των περιουσιακών στοιχείων αποτελεί νόμιμο αντίμετρο. Όπως σημειώνουν ειδικοί, το Δικαστήριο της ΕΕ τείνει να στηρίζει τις επιλογές εξωτερικής πολιτικής της Ένωσης, ιδίως στο πλαίσιο κυρώσεων.
Παρά ταύτα, παραμένει ανοιχτό το κρίσιμο ερώτημα εάν τα ρωσικά κεφάλαια θεωρούνται νομικά κατασχεμένα ή απλώς δεσμευμένα, καθώς και αν οι κυρώσεις υπερισχύουν των υφιστάμενων εμπορικών και επενδυτικών συμβάσεων. Ένα ερώτημα που, όπως όλα δείχνουν, ενδέχεται να απαντηθεί τελικά όχι μόνο στο πολιτικό, αλλά και στο δικαστικό πεδίο.